Roman de la Rose

Cyfeirnod: NLW MS 5016D

Dyma un o lawysgrifau llenyddol prydferthaf cyfandir Ewrop yr Oesoedd Canol sy’n dyddio o hanner olaf y 14eg ganrif.  Mae’n un o gerddi rhamant Ffrengig mwyaf poblogaidd ei chyfnod.

Disgrifiad o'r llawysgrif

Mae rhwymiad presennol y llawysgrif a’i chloriau gludfwrdd yn dyddio o’r 16eg ganrif, ac er nad hwn yw’r rhwymiad gwreiddiol, mae mewn cyflwr da. Ceir yn y llawysgrif 150 ffolio ar groen memrwn o safon uchel a gosodir y testun, mewn inc brown, mewn dwy golofn. Yn ogystal, gwelir nifer o fân-ddarluniau a goreuro priflythrennau prydferth trwy gydol y testun. Gwelir y rhan fwyaf o’r mân-ddarluniau yn rhan gyntaf Roman de la rose (ff. 3-26v) a dim ond pum darlun sydd ym mharhad y testun gan Jean de Meun (rhwng ff. 28-130). Ceir mân-ddarlun ychwanegol mewn gwaith arall gan de Meun, sef Le Testament, sydd wedi’i rwymo yng nghefn y llawysgrif hon (ff. 138-149). Ar ddechrau’r gwaith hwn gwelir darlun o’r Drindod ar gefndir glas gydag addurniadau aur, coch a gwyn.

Cynnwys

Awdur rhan gyntaf y gerdd hon, sydd ar ffurf alegori freuddwydiol, yw Guillaume de Lorris. Ychydig iawn a wyddom am yr awdur hwn a ysgrifennodd 4,085 llinell rhwng 1225 a 1230. Bu farw cyn iddo orffen y gerdd a lluniwyd diweddglo hirfaith (17,700 o linellau) gan Jean de Meun tua’r flwyddyn 1280.

Testun y gerdd yw serch cwrtais (courtly love), a chawn hanes y Carwr yn ceisio canfod y forwyn a gwir gariad. Caiff hithau ei darlunio fel blaguryn rhosyn o fewn ffiniau gardd gyda mur uchel o’i chwmpas. Yr oedd gardd gaeëdig yn symbol pwysig iawn o gymdeithas foneddigaidd y cyfnod. Daw’r Carwr ar draws yr ardd, sy’n eiddo i Déduit (hen air Ffrangeg am bleser), wrth gerdded ar hyd glannau afon ar ddiwrnod o Wanwyn, ac wrth ymdrechu i gyrraedd y forwyn mae’n cwrdd â nifer o gymeriadau alegorïaidd. Yn eu plith mae Fenws, Duwies Cariad, sy’n rhoi gwersi carwriaeth iddo, Tristwch, Pleser, Cenfigen ac Ariangarwch. Gyda’i gilydd maent yn trin a thrafod seicoleg cariad rhamantaidd.

Ar ddiwedd rhan de Lorris, gwelir mân-ddarlun o’r awdur newydd, sef de Meun, yn eistedd wrth ddesg yn ysgrifennu. Daw newid mawr yn arddull ac agwedd de Meun tuag at ei berthynas â natur cariad y tu allan i furiau cysgodol gardd pleser. Ceir ymdriniaeth mwy ymarferol a sinicaidd â chariad sy’n adlewyrchu’r agwedd newydd yn ymwneud â rhesymoliaeth ‘rationalism’ a ymddangosodd yn ail hanner y 13eg ganrif. Wyneba’r Carwr sawl rhwystr cyn cyrraedd ei forwyn a’i chusannu a daw’r gerdd i ben gyda’r breuddwydiwr yn deffro ar doriad gwawr.

Francis William Bourdillon

Mae’r llawysgrif hon yn rhan o gasgliad Francis William Bourdillon (1852-1921), ysgolhaig a chasglwr llyfrau brwd o Buddington yn Sussex. Prif ddiddordeb Bourdillon oedd llenyddiaeth Ffrangeg ac yn benodol rhamantau Ffrengig er bod gweithiau llenyddol Saesneg hefyd i’w cael yn ei gasgliad. Wedi ei farwolaeth, prynwyd y rhan fwyaf o’i lyfrgell bersonol yn 1922 gan y Llyfrgell Genedlaethol. Cynhwysa’r casgliad dros chwe mil o eitemau, ac yn eu plith ceir 40 o lawysgrifau canoloesol, llawysgrifau yn ymwneud â Sussex, llyfrau nodiadau personol a mwy nag un copi o’r llawysgrif Ffrangeg gynnar, Roman de la rose.  Dangosodd Bourdillon ddiddordeb arbennig yn y testun hwn ac ymroddodd i gasglu sawl copi. Ceir 7 copi yn ei gasgliad yn dyddio o’r 14eg a’r 15fed ganrif (llawysgrifau NLW 5011-5017).

Nid oedd gan Bourdillon, casglwr y llawysgrif, gysylltiad amlwg â Chymru, ond mae tystiolaeth yn dangos fod copi o Roman de la rose yn eiddo i Lywelyn Bren o Forgannwg yn 1317. Mae dylanwad y rhamant Ffrengig hon hefyd i’w gweld ym marddoniaeth Dafydd ap Gwilym a hefyd yng ngweithiau Geoffrey Chaucer, a gyfieithodd ran o’r testun i Saesneg Canol.

Digido’r llawysgrif

Penderfynwyd digido’r llawysgrif hon oherwydd ei bod yn enghraifft gynnar iawn o un o’r rhamantau ‘mwyaf dylanwadol a gyfansoddwyd yn Ffrainc yn ystod yr Oesoedd Canol’ yng ngeiriau Ceridwen Lloyd-Morgan (Cyfaill y Llyfrgell, Gaeaf 2002). Mae’r llawysgrif hon hefyd yn haeddu sylw oherwydd safon uchel iawn y darluniau coeth a’r prif lythrennau sydd i’w gweld drwyddi draw. Mae’n gynrychiolydd da o gasgliad enfawr a hynod werthfawr Bourdillon.

Darllen pellach

• Blamires, A. a Holian, G., The Romance of the Rose Illuminated. Manuscripts at the National Library of Wales, Aberystwyth (Cardiff: University of Wales Press, 2002)
• Horgan, Frances, The Romance of the Rose: A new translation (Oxford: Oxford University Press, 1999)

Adolygiadau

• Johnston, Dafydd, ‘The Romance of the Rose Illuminated’, Studia Celtica, 37 (2003), 278
• Lloyd-Morgan, Ceridwen, ‘The Romance of the Rose Illuminated: Manuscripts at the National Library of Wales’, Cyfaill y Llyfrgell, (Gaeaf 2002), 13-15