Symud i'r prif gynnwys
  1. Hafan
  2. Darganfod & Dysgu
  3. Addysg
  4. Adnoddau dysgu
  5. Straeon mudo i Gymru

Pecyn cymorth addysg a dysgu

Cefndir

Yn draddodiadol, byddai cymunedau Iddewig yn ffurfio pan fyddai masnachwyr unigol oedd yn ymweld â’r wlad yn setlo, ac eraill yn ymuno â nhw. Pan fyddai gan gymuned o leiaf 10 o ddynion dros 13 oed byddent yn cael gafael ar y sgrôl sanctaidd a ddefnyddiwyd mewn gwasanaethau, yn dod o hyd i fan cwrdd (synagog), ac yn llogi rhywun i ladd ieir yn unol â’r gyfraith Iddewig.

Gweithgareddau

Nod - Darganfod mwy am ymfudiad Iddewon modern i Gymru a’r llwyddiannau a’r heriau a wynebwyd ganddynt.

Profiadau dysgu

(sy'n deillio o'r datganiadau o'r hyn sy'n bwysig)

Dyniaethau
  • Deall syniadau a safbwyntiau
  • Effaith dynol ar y byd
  • Deall y gorffennol
  • Deall hawliau dynol
  • Tebygrwydd a gwahaniaethau cymdeithasol
  • Cyfraniad at gymdeithas
  • Hunaniaeth
Iechyd a Lles
  • Empathi
  • Deall cydberthnasau
  • Teimladau ac iechyd meddwl
  • Penderfyniad cymdeithasol
  • Ymwybyddiaeth gymdeithasol

Llinell amser mudo Iddewon

1730au

Cafodd y gymuned Iddewig gyntaf yng Nghymru ei sefydlu yn Abertawe, lle’r oedd Iddewon wedi bod yn byw ers yr 1730au.  Cafodd gof arian Almaenig o’r enw David Michael afael ar dir ar gyfer mynwent yn 1768.  Yn nes ymlaen, mi adeiladodd synagog tu cefn i’w dŷ.

Merthyr Synagogue
Synagog Merthyr. Dyluniad Olwen Hughes

1810au

Sefydlwyd cymuned Caerdydd gan y teulu Marks, a ddaeth o Gastell Nedd yn yr 1810au.  Sefydlwyd synagog ym Merthyr Tudful yn 1848, yng Nghasnewydd yn 1859, ac ym Mhont-y-pŵl, Pontypridd, Castell Nedd a Thredegar yn yr 1860au/70au.

1850au

Ym Mhrydain, doedd dim cyfyngiadau ffurfiol ar Iddewon, ond roedd yr angen i dyngu llw fel Cristion yn eithrio Iddewon o lawer o swyddi i bob pwrpas oni bai eu bod yn troi at Gristnogaeth.  Er enghraifft, doedd Iddewon ddim yn cael mynd i Brifysgol Rhydychen na Chaergrawnt tan yr 1850au.

1880au

O’r 1880au ymlaen, cynyddodd nifer yr Iddewon Cymreig yn sylweddol wrth i fudwyr gyrraedd o Ymerodraeth Rwsia gynt.  Rhwng 1881 ac 1914 amcangyfrifir bod 4,500 o Iddewon wedi mudo o Ddwyrain Ewrop a setlo yng Nghymru, yn y de yn bennaf.  Roeddent yn dianc rhag erledigaeth a chonsgripsiwn i’r fyddin, ond roeddent hefyd am gael bywyd gwell.  Ymateb Prydain i hynny oedd Deddf Estroniaid 1905, a gyflwynodd reolau mewnfudo am y tro cyntaf.

 

1919

Roedd yna gymunedau Iddewig ar draws arfordir a chymoedd de Cymru, a hefyd ym Mangor, Llandudno, Bae Colwyn, Rhyl, Wrecsam a’r Trallwng.  Roedd y niferoedd ar eu hanterth tua 1919 pan oedd yna tua 5,000 o Iddewon yng Nghymru, ond roedd y nifer wedi haneru erbyn yr 1990au.

Kindertransport

Ar ôl ffoi ar draws Ewrop i ddianc rhag y Natsïaid, daeth tua 10,000 o blant Iddewig i Brydain rhwng Rhagfyr 1938 a Mai 1940 ar 'Kindertransport' (Trafnidiaeth Plant).  Daeth rhai ohonynt i Gymru.

Heddiw

Erbyn heddiw, mae tua 2,000 o Iddewon yn byw yng Nghymru, ond mae’r niferoedd sy’n aelodau gweithgar o’r cymunedau sydd ar ôl yn is o lawer.  Dim ond dwy synagog sydd ar agor bellach, y ddwy yng Nghaerdydd.

Cyfyngiadau

Roedd y cymunedau hyn yn cynnwys mewnfudwyr o ganol Ewrop a gorllewin Gwlad Pwyl a’u disgynyddion, yn bennaf.   Yn y 18fed ganrif a’r 19eg ganrif cynnar roedd Iddewon yn gorfod talu trethi uwch ac yn wynebu cyfyngiadau ar:

  • briodi
  • eu gwaith
  • perchen eiddo
  • lleoliad eu cartref

Byddai Iddewon yn aml yn newid eu henwau tramor er mwyn ffitio mewn yn well.  Roedd y nifer o Iddewon yn lleihau’n gyson am eu bod yn troi at Gristnogaeth, yn priodi pobl oedd ddim yn Iddewon ac yn allfudo, yn aml i lefydd gyda chymuned Iddewig mwy o faint fel Llundain, Manceinion, yr Unol Daleithiau ac Israel.  Roedd llai ohonyn nhw’n cadw’n at reolau Iddewig, er enghraifft y rhai oedd yn gwahardd gweithio neu yrru car ar y Sabath.

Mae cyfreithiau’r grefydd Iddewig yn dweud bod yn rhaid i Iddewon gael eu claddu ar dir cysegredig ac na ellir eu claddu mewn mynwentydd sydd ddim yn Iddewig.  Mae tair mynwent Iddewig yng Nghaerdydd, dwy yn Abertawe, ac un ym Mrynmawr, Llandudno, Merthyr Tudful, Casnewydd, a Phontypridd.

Jewish gravestone
Carreg fedd Iddewig Zelda Schwartz yn Merthyr Tudful
(Ffotograff trwy garedigrwydd Tony Blasebalk)
Jewish cemetery
Mynwent Iddewig yn Abertwe
©CHIDC
Krotosky brother butcher shop
Y brodyr Krotosky, Arnold (yn sefyll) a Gabriel (yn eistedd), yn eu siop bwtsiwr ar Heol y Ddinas, Caerdydd, 1984.
(Ffotograff trwy garedigrwydd Philip Kaye)

Kosher

Mae’r gair kosher yn golygu ‘addas’ neu ‘glân’ yn Hebraeg.  Mae’n disgrifio bwyd sydd wedi’i ladd a’i baratoi’n briodol yn ôl deddfau ac arferion Iddewig.  Mae kosher hefyd yn cynnwys rheolau eraill, fel peidio â bwyta cig a chynnyrch llaeth gyda’i gilydd.

Caeodd y siop bwtsiwr Iddewig olaf yng Nghymru yn 1992 pan wnaeth Arnold Krotosky a’i wraig Freya ymddeol i Bournemouth. Roedd tadcu Arnold yn dod o Wlad Pwyl.

Gwrth-semitaeth

Mae sïon a chelwyddau wedi’u lledaenu am Iddewon ers canrifoedd.  Ar yr un pryd, gwahaniaethwyd yn erbyn Iddewon trwy eu dilornu am fod yn dlawd a budr a lledaenu clefydau ar y naill law,  ac am fod yn bobl gyfoethog oedd yn rheoli’r wasg ac economïau’r byd ar y llaw arall.  Byddai plant Cristnogol yn cael eu dysgu mai’r Iddewon laddodd Iesu Grist (a oedd yn Iddew ei hun wrth gwrs) a bod Iddewon â chyrn y diafol ar eu pennau.

Kindertransport

Ar ôl ffoi ar draws Ewrop i ddianc rhag y Natsïaid, daeth tua 10,000 o blant Iddewig i Brydain rhwng Rhagfyr 1938 a Mai 1940 ar 'Kindertransport' (Trafnidiaeth Plant).  Daeth rhai ohonynt i Gymru.  Mae gan bob un ei stori ei hun.  Dyma stori plentyn a ddaeth i Abertawe.

Cafodd Kärry (Kerry) Wertheim ei geni yn yr Almaen yn 1929.  Roedd hi’n bedair oed pan ddaeth Hitler i rym.  Yn yr ysgol, ni fyddai’r athro a’r plant eraill yn siarad efo’r plant Iddewig, felly wnaeth hi ddim dysgu ysgrifennu Almaeneg.  Cafodd ei theulu eu taflu allan o’u cartref am ei fod ‘yn rhy dda ar gyfer Iddewon’.

Mi aethon nhw i aros yn y synagog, ond cafodd honno ei rhoi ar dân yn 1937. Mi wnaethon nhw lwyddo i osgoi ieuenctid Natsiaidd oedd yn aros amdanyn nhw.  Cafodd ei gwahanu oddi wrth ei mam a’i hanfon i gartref plant amddifaid gyda’i phedwar brawd a chwaer iau, lle bu’n gofalu amdanynt.  Tra roedd hi allan yn prynu bwyd iddyn nhw, cafodd ei dal gan y Gestapo (heddlu cudd Natsiaidd).  Cafodd ei bwrw ganddynt â phastynau, a wnaeth niwed parhaol i’w harennau.

Yn 1939, cafodd ei rhoi ar drên, heb wybod i ble roedd hi’n mynd na pham.  Yn Llundain, cafodd ei chasglu gan ddieithryn oedd ddim yn siarad Almaeneg.  Mi aeth â hi i Abertawe.  Treuliodd y ddau ohonynt chwe awr ar y trên heb allu siarad â’i gilydd.

Newidiodd ei mam maeth enw Kerry i Ellen (enw nad oedd wedi’i glywed o’r blaen) a thorri’r plethau yn eu gwallt yr oedd mor hoff ohonynt.  Dysgodd Saesneg a mynd i’r ysgol.  Bu farw ei thad maeth pan oedd hi’n bymtheg oed a mabwysiadodd Ellen ei fusnes, oedd yn gwneud ategolion ac yn gorffennu dillad menywod.  Priododd pan oedd hi’n 17 oed a chael dau o blant.

Llwyddodd ei thad i ddianc o wersyll-garchar a ffoi i Awstralia.  Welodd hi mohono eto.  Cafodd wybod bod ei mam, ei brodyr (Rolf, Heinz, Sally a Ludwig) a’i chwiorydd (Ruth a Zilla) wedi’u hanfon i Riga, lle cawsant eu saethu.

Yn ddiweddarach bu Ellen yn siarad efo plant ysgol am yr Holocost.

Gwylio mwy o glipiau o Archif Ddarlledu Cymru ac Archif Sgrin a Sain Llyfrgell Genedlaethol Cymru.

https://clip.llyfrgell.cymru/

Kerry family photo
Mam Kerry yn dal Ludwig; Papa yn dal Ruth; islaw hi mae Sally; Rolf, Heinz ac Ellen, 1937.
(Ffotograff trwy garedigrwydd Ellen Davis)
Kerry passport
Y pasbort yn rhoi caniatâd i Kerry lanio yn Southampton. Un amod i gael mynediad yw nad yw’r deiliad yn gwneud unrhyw waith, gyda neu heb dâl.
(Ffotograff trwy garedigrwydd Ellen Davis)

Castell Gwrych

© Castell Gwrych
© Castell Gwrych

Rhwng 1939 a 1941, croesawodd Castell Gwrych tua 200 o ffoaduriaid Iddewig a oedd wedi ffoi o Ewrop a feddiannwyd gan y Natsïaid. 

Mwy o wybodaeth

Cyfraniad Iddewon i gymdeithas

Mae Iddewon wedi cyfrannu at gymdeithas Gymreig mewn sawl ffordd, yn cyfoethogi ei fywyd masnachol, diwylliannol a dinesig. Mi wnaethon nhw sefydlu nifer o fusnesau oedd yn darparu cyflogaeth.  Mae  pobl Iddewig wedi cyfrannu at y celfyddydau yng Nghaerdydd drwy ariannu lleoliadau celfyddydol. 

Mae’r brif neuadd gyngerdd yng Nghanolfan Mileniwm Cymru wedi’i henwi ar ôl Donald Gordon, Iddew De Affricanaidd/Prydeinig, oedd yn fab i fewnfudwyr o Lithwania.

Harry ac Abe Sherman ariannodd Theatr Sherman.  Roeddent yn feibion i fewnfudwyr o Lithwania a Gwlad Pwyl yn Nwyrain Ewrop.

Mae’r Neuadd Gyngerdd yng Ngholeg Cerdd a Drama Cymru wedi’i henwi ar ôl Dora Stoutzker, a oedd yn ferch i fewnfudwyr o Rwsia.  Roedd hi’n athrawes biano a chanu yn Nhredegar.  Daeth ei mab yn ddyn busnes.

Yng Nghanolfan Celfyddydau’r Chapter, mae Theatr Seligman a Stiwdio Seligman wedi’u henwi ar ôl David a Phillipa Seligman.  Tyfodd David i fyny mewn kibbutz (fferm gymunedol) yn Israel.

Oeddech chi'n gwybod...?

Y fenyw gyntaf i ennill Gwobr Booker oedd yr awdur Bernice Rubens a aned yng Nghaerdydd.  Roedd ei thad yn dod o Latfia, a thad ei mam yn dod o Wlad Pwyl.  Roedd ei brawd Harold yn bianydd clasurol a ddaeth yn ffrind i Nelson Mandela. Byddai’n chwarae’r piano’n uchel yn ystod ei gyfarfodydd fel na fyddai microffonau Heddlu Cudd De Affrica’n gallu clywed y sgwrs.

O 2019 cafodd Gwobr Booker ei noddi gan Michael Moritz, mab i Iddew Almaenig a ffodd o Munich yn 1937, gafodd ei eni yng Nghaerdydd.

Funded by Welsh Government

Rhowch eich barn

Llenwch ein holiadur byr fel y gallwn ddefnyddio'ch sylwadau i wella ein gwasanaethau.

Danfonwch eich sylwadau

Cefnogwch ni trwy gyfrannu

Diogelu Cof y Genedl

Sefydlwyd y Llyfrgell gan roddion pobl Cymru, a gyda'n gilydd gallwn barhau'r traddodiad. Cyfrannwch i warchod ein treftadaeth i genedlaethau'r dyfodol. Bydd pob rhodd yn gwneud gwahaniaeth.