Symud i'r prif gynnwys
  1. Hafan
  2. Darganfod & Dysgu
  3. Arddangosfeydd arlein
  4. Llawysgrifau
  5. Cyfnod Modern Cynnar

Gweld llawysgrifau Thomas Jones, Pencerrig

Fel llawer o artistiaid, gadawodd Thomas Jones ddeunydd ysgrifenedig yn ogystal â darluniau. Er nad oes archif sylweddol o'i eiddo, cadwyd tair llawysgrif bwysig, sef cyfrol o'i Atgofion a dau lyfr cownt. Trwy gymynrodd hael y ddiweddar Mrs Jane Evan-Thomas y daeth yr Atgofion ac un llyfr cownt i'r Llyfrgell Genedlaethol yng Ngorffennaf 2000. Diogelwyd deunydd perthynol mewn casgliadau eraill yn y Llyfrgell, yn enwedig yn archifau ystad Pencerrig, gan gynnwys llawysgrif y cyfeiria Jones ati yn ei Atgofion (ff. 23-4), sydd yn adrodd mewn dull bwrlésg hanes taith gan yr arlunydd i Calais ym 1767.

Mae'r ddwy lawysgrif a gyflwynir yma yn gloddfa wych o wybodaeth am fywyd yr arlunydd, gan amlaf yn ei arddull ddihafal, atyniadol ei hun. Ceir hanes y cyfnod a dreuliodd yn yr Eidal rhwng 1776 a 1783 yn yr Atgofion, ac hefyd wybodaeth am ei fywyd ar ôl iddo ddychwelyd i Bencerrig lle bu'n byw fel sgweiar yr ardal tan ei farwolaeth. Gwybodaeth am y blynyddoedd 1788 hyd 1797 a geir yn yr ail lyfr cownt.

Memoirs of Thomas Jones, Pencerrig

Cyfeirnod: NLW MS 23812D

Cadwodd Thomas Jones ddyddiadur am flynyddoedd a'r rhain fu'r sail ar gyfer ei Atgofion, a luniwyd ganddo ar ôl iddo ddychwelyd o'r Eidal. Ar ddechrau'r gyfrol amlinellir hanes y teulu cyn cofnodi genedigaeth, plentyndod ac addysg gynnar yr arlunydd, ei benderfyniad i ddilyn gyrfa fel artist, ei brentisiaeth gyda Richard Wilson a'i fywyd fel gŵr ifanc yn Llundain. Adroddir yn fanwl hanes ei fywyd yn yr Eidal a'i daith adref, ond cofnod cryno iawn a geir o weddill ei fywyd.

Cwblhawyd yr Atgofion ym 1798, fel y dengys y nodyn gyda'i lofnod ar f. 220v, ond ychwanegodd y dyddiad 1803 y tu mewn i'r clawr blaen. Defnyddiodd nifer o lyfrau nodiadau o tua'r un faint, gan ysgrifennu'r drafft cyntaf ar y tudalennau ar y chwith, cyn dychwelyd yn nes ymlaen at y gwaith o gywiro ac ychwanegu deunydd. Dileodd eiriau, llinellau a hyd yn oed baragraffau ar y tro, gan nodi ychwanegiadau a chywiriadau ar y tudalen gyferbyn. Weithiau torrodd ddail ymaith gan adael bonyn tenau (e.e. ff. 88, 105-6), dro arall ychwanegodd ddail newydd (e.e. ff. 82-7, 88a). Ni chawn yr argraff mai sensro ei eiriau oedd ei fwriad eithr gwella'r arddull, ond mewn ambell i achos mi leddfodd rywfaint ar yr ymadrodd gwreiddiol. Cyflwyna'r awdur ei hun mewn dull agored, gwrtharwrol, yn enwedig wrth adrodd am droeon trwstan megis cael ei dwyllo. Yr unig bwnc y mae'n swil iawn i'w drafod yw ei berthynas â'i wraig, Maria Moncke, y cyfarfu â hi yn yr Eidal, ond unwaith iddo ei henwi dechreua gyfeirio ati hi'n cadw tŷ iddo ac at ei chwmnïaeth, ac yn y man clywn am y ddwy ferch a aned iddynt.

Er nad yw'n sôn yn fanwl am ei waith, mae'r arlunydd yn cyfeirio'n aml at y darluniau sydd ar y gweill ac am werthu rhai ohonynt. Clywn fel y'i siomwyd yn gyson wrth i wŷr bonheddig anghofio eu haddewidion iddo a chawn yr argraff fod Thomas Jones ychydig yn ynysig.

Dengys ei Atgofion ei fod yn ymwybodol iawn mai Cymro oedd. Perthynai i gylchoedd Cymry Llundain yn ei ieuenctid a hyd yn oed yn ei gyfnod yn yr Eidal ni fethai â dathlu dydd Gŵyl Ddewi. Roedd yn storïwr wrth reddf, ac mae ei Atgofion bywiog yn cyfleu cymeriad deniadol a diymhongar: nid arlunydd yn unig ydoedd ond llenor dawnus hefyd.

Day book of Thomas Jones, Pencerrig

Cyfeirnod: NLW MS 23811E

Defnyddiodd Thomas Jones y gyfrol hon o 1788 hyd 1797 ar gyfer cyfrifon manwl sy'n adlewyrchu yn bennaf ei weithgaredd fel sgweiar Pencerrig ac fel ynad ac fel penteulu. Nodir arian a dderbyniwyd megis rhenti, taliadau degwm a chynnyrch amaethyddol - ar y tudalennau chwith, gan ychwanegu gyferbyn â hynny y symiau a wariwyd ar nwyddau, ac i gyflogi gweision tŷ a fferm a chrefftwyr, yn ogystal â thaliadau trethi tir a threth y tlodion. Nodir yn fanwl daliadau am fwyd a diod, dillad, papurau newydd a chylchgronau. Cymharol brin yw'r cofnodion sy'n adlewyrchu ei waith fel arlunydd, ond cyfeiria, e.e., at brynu '6 yards of Primed cloth' yn 1790 (f. 27). Gwelir y cofnod olaf o'r math hwn ar 1 Hydref 1793, pan brynodd flwch o ddyfrlliwiau (f. 61).

Cafodd Thomas Jones y gyfrol hon ar ôl rhywun arall, efallai gan berthynas, oherwydd ar y ddwy ddalen ar bymtheg gyntaf ceir nodiadau bargyfreithiwr ar gyfer 1758-61, yn rhestru yr hyn a godwyd ar unigolion yn Llundain a Chymru am wasanaethau cyfreithiol.

Pwy oedd Thomas Jones, Pencerrig

Roedd Thomas Jones, a adwaenir yn draddodiadol fel Thomas Jones Pencerrig, yn arlunydd tirluniau Cymreig o gryn dalent a dyfeisgarwch. Y mae'n fwyaf enwog fel artist y tirlun cyffredin, tirluniau tebyg i'r rhai o gwmpas cartref y teulu, neu'r waliau gwyngalch gwag disglair eu lliw gyferbyn â'i stiwdio yn Napoli.

Gŵr o ysbryd eithriadol ydoedd a lwyddai i gyfuno tuedd foesol ddofn gydag agwedd y meddyliwr annibynnol at fywyd. Gellid ystyried ei fywyd yn gymysgfa fawr o obeithion a chwalwyd ynghyd ag asesiad realistig o'i orchestion personol. Yr oedd yn arlunydd poblogaidd a thalentog, un a lwyddai i hudo noddwyr, ond un hefyd a oedd yn methu â dyfalbarhau gyda'r agweddau llwyddiannus ar ei gelfyddyd. Yn 1787, pan oedd ei gyfoeswyr yn cael eu gorfodi i dderbyn gwaith engrafio dienaid, yn gorfod troi at ddysgu neu'n derbyn comisiynau undonog, fe etifeddodd Thomas Jones stad y teulu ac o ganlyniad ei flynyddoedd olaf oedd y rhai mwyaf creadigol o'r safbwynt artistig.

Bywyd cynnar

Ganwyd Thomas Jones yn nhrefgordd Trefonnen, hen gartref ei deulu, ym mhlwyf Llanfihangel Cefn-llys ar yr union adeg y dechreuwyd poblogeiddio'r ffynhonnau yn Llandrindod Hall fel cyrchfan iachusol ar gyfer trigolion cefnog lluddedig y trefi poblog. Symudodd ei deulu o Drefonnen i stad gymharol neilltuedig Pencerrig, ychydig filltiroedd o Lanfair-ym-Muallt.

Yr oedd ei deulu yn Ymneilltuwyr amlwg a fu'n gyfrifol am godi a chynnal capel bychan Cae-bach yn Nhrefonnen, sydd ar gael hyd heddiw yn gymuned fywiog o addolwyr. Addysgwyd y Thomas ieuanc gan weinidog anghydffurfiol cyn cofrestru yng Ngholeg Crist, Aberhonddu. Wedi cyfnod yn Aberhonddu ymaelododd yn fyfyriwr cyffredin yng Ngholeg yr Iesu, Rhydychen, yn 1759. Bu'r ddwy flynedd a dreuliodd yno yn fodd i gadarnhau ei uchelgais o fod yn arlunydd yn hytrach na bod yn ŵr eglwysig neu'n ysgolhaig.

Yn ffodus iawn, fe adnabu tad Thomas Jones dalent a diddordeb ei fab mewn celfyddyd. Profodd y gefnogaeth honno yn hanfodol iddo yn ystod ei ddatblygiad cynnar ac ar gyfer ei yrfa yn Llundai

Hyfforddiant fel arlunydd

Dychwelodd Thomas Jones i Gymru gyda'i dad yn 1761 ac yno fe'i perswadiwyd gan hen gyfaill teuluol, Charles Powell, Castell Madog, i ymuno ag ysgol luniadu newydd, gyffrous wedi ei threfnu gan William Shipley. Erbyn Tachwedd 1761, yr oedd Thomas Jones wedi ei gofrestru'n fyfyriwr yn yr ysgol honno ac yn gwneud cynnydd buan.

Cafodd ei benodi'n brentis i'r Cymro Richard Wilson ym mis Mawrth 1763, a chyn bo hir ymunodd Joseph Faringdon ag ef. Cadwodd y ddau hyn ddyddiaduron yn ystod eu gyrfaoedd ac y mae'r llawysgrifau hynny, erbyn heddiw, ymhlith y papurau pwysicaf a gadwyd gan arlunwyr y ddeunawfed ganrif.

Yr oedd stiwdio Richard Wilson, ger Covent Garden, yn amgylchfyd ardderchog ar gyfer dysgu arferion gorau ei ddydd. Mynnodd Wilson fod Thomas Jones yn copïo'r lluniadau sialc a grëwyd ganddo yn yr Eidal rhwng 1750 a 1757. Yn ddiweddarach yn ei astudiaethau gyda Wilson, dysgodd Thomas Jones sut i gopïo gwaith ei feistr a dysgodd, yn bwysig ddigon, lawer o wybodaeth am dechneg y gŵr mawr hwnnw.

Sefydlu gyrfa fel arlunydd

Yn 1765, gadawodd Thomas Jones ofal Richard Wilson ac fe'i etholwyd yn gymrawd o Gymdeithas yr Arlunwyr yn y flwyddyn ganlynol. Aeth ei yrfa o nerth i nerth yn dilyn dyfarnu'r wobr gyntaf am dirluniau gan Gymdeithas yr Arlunwyr yn ei harddangosfa flynyddol ym Mai. Yr oedd y clod arbennig hwn yn arwydd fod ei gyd-arlunwyr yn cydnabod bod talent newydd go arbennig wedi ymddangos ym myd celfyddyd gain Llundain; i bob golwg yr oedd gyrfa ddisglair o'i flaen.

Cymeriad cymdeithasol iawn a chwmnïwr parod oedd Thomas Jones a allai fwynhau cwmni ystod eang o bobl yn llawen. Ceir llawer iawn o wybodaeth yn ei Atgofion ar yr agweddau hyn ar ei gymeriad a'i fywyd. Erbyn y 1760au hwyr yr oedd wedi sefydlu ei hun yn arlunydd ffasiynol, er braidd yn hen-ffasiwn, o bortreadau plastai a golygfeydd Eidalaidd eu naws.

Sefydlodd Thomas Jones ei fusnes ar ei gartref yn Llundain, gan symud allan i'r wlad ar gomisiynau neu ymweliadau. Yr ymweliad mwyaf trawiadol â Chymru yn ystod ei yrfa oedd yn 1768, pan aeth â phrif gynorthwywr stiwdio Syr Joshua Reynolds, Giuseppe Marchi, i ganolbarth Cymru. Yno fe baentiodd Marchi y gyfres o bortreadau'r teulu Jones tra gweithiai Thomas Jones ar ei luniadau tirluniau, mewn olew mae'n debyg, y rhai y daeth yn enwog amdanynt fyth ers hynny.

Arlunydd aeddfed

Etholwyd Thomas Jones yn Gymrawd o Gymdeithas yr Arlunwyr yn 1772; tystiai'r anrhydedd hwn fod ei gydweithwyr yn credu iddo gyrraedd safon uchel yn ei ddewis bwnc a'i fod yn barod i'w ystyried yn arlunydd haeddiannol.

Yn 1773 paentiodd Thomas Jones The Bard. Pan gafodd y llun ei arddangos ym Mai 1774 gan Gymdeithas yr Arlunwyr, cafodd ei ddisgrifio gan adolygydd fel '[a] most capital piece'. Yr oedd wedi arddangos ei fedr, trwy baentio mewn dull aruchel, yn debyg iawn i'w feistr, ond gyda'i weledigaeth greadigol ei hun o Gymru'r drydedd ganrif ar ddeg. Yn fuan wedi hyn dechreuodd ei brosiect printiau pwysig a chyn pen blwyddyn yr oedd wedi ymadael am yr Eidal.

Mae ei Atgofion yn cyflwyno adroddiad llawn inni ar ei gyfnod Eidalaidd a ddechreuodd yn Hydref 1776 ac a barhaodd hyd fis Tachwedd 1783. Mae'r llun Bay of Naples yn enghraifft nodweddiadol o'i arddull yn y cyfnod hwn, llinell eglur, llawer o liw gyda phwyslais ar ystyriaethau ffurfiol y tirlun. Ar ei ddychweliad i Lundain, gyda gwraig a dau o blant erbyn hyn, ceisiodd Thomas Jones ailgodi ei fusnes. Yn anffodus ychydig o gomisiynau a dderbyniodd ac ni wireddwyd addewid o gymorth a gafodd gan y bonheddwr dylanwadol Syr William Hamilton.

Gŵr bonheddig

Fe ymddengys fod Thomas Jones a'i deulu wedi byw'n gysurus er gwaetha'r diffyg gwerthiant a chomisiwn. Fe nodir ganddo yn ei Atgofion iddo gymryd 'a little, neat house in London Street Tottenham Court Road, where I lived very contentedly on the income of a small landed estate.'

Mae'n debyg mai ei gysylltiadau Cymreig a fu'n gyfrifol am ddenu Thomas Johnes o'r Hafod i estyn comisiwn iddo gynhyrchu golygfeydd o'r Hafod yn 1786. Mae'r unig luniadau sydd wedi goroesi o'r ymweliad hwnnw i'w canfod o fewn tudalennau Llyfr Lluniadu'r Hafod.

Erbyn gwanwyn 1787 yr oedd ei frawd hynaf wedi marw ac yn 1789 symudodd Thomas Jones yn ôl i Gymru i reoli stad y teulu a thyfu'n aelod blaenllaw o gymdeithas sir Faesyfed. Mae'n darlunio'n fyw iawn yn ei Atgofion sut y gwelai Pencerrig yn 'ymddeoliad cartrefol' lle paentiai er mwyn ei foddhau ei hunan.

Arhosodd y mwyafrif o'i ddyfrlliwiau olaf yn eiddo i'r teulu hyd arwerthiannau cymharol ddiweddar 1954, 1961 a Chymynrodd gweithiau i Lyfrgell Genedlaethol Cymru, Amgueddfeydd ac Orielau Cenedlaethol Cymru ac Amgueddfa Llandrindod o stad Mrs Jane Evan-Thomas.

Treuliodd Thomas Jones ei flynyddoedd olaf yn atgyfnerthu ei stad trwy blannu coed, trwy arbrofi â chnydau, trwy gynorthwyo ei staff a chan weithio dros y gymuned yn Uchel Siryf. Bu farw ar 29 Ebrill 1803 a chafodd ei gladdu ym meddrod y teulu yng nghapel Cae-bach yn Llandrindod.

Rhowch eich barn

Llenwch ein holiadur byr fel y gallwn ddefnyddio'ch sylwadau i wella ein gwasanaethau.

Danfonwch eich sylwadau

Cefnogwch ni trwy gyfrannu

Diogelu Cof y Genedl

Sefydlwyd y Llyfrgell gan roddion pobl Cymru, a gyda'n gilydd gallwn barhau'r traddodiad. Cyfrannwch i warchod ein treftadaeth i genedlaethau'r dyfodol. Bydd pob rhodd yn gwneud gwahaniaeth.