Gareth Vaughan Jones

Roedd Gareth Vaughan Jones (1905–35) yn newyddiadurwr, theithiwr ac ieithydd a laddwyd gan ‘ladron’ Tsieineaidd o dan amodau amwys ym Mongolia Mewnol ym mis Awst 1935. Yn ystod ei yrfa, bu'n Ymgynghorydd Materion Tramor i David Lloyd George ac aeth ymlaen i adordd ar y Dirwasgiad Mawr yn America a Natsiaith yn yur Almaen. Mae wedi dod yn enwog yn ddweddar am fod y person cyntaf i adrodd ar y newyn yn yr Undeb Sofietaidd yn 1933, ac yn benodol am ei dystiolaeth ar yr Holodomor yn Ukraine.

Rhoddwyd yr archif i Lyfrgell Genedlaethol Cymru gan aelodau o deulu Gareth Jones; Miss G. V. Vaughan Jones; Dr Margaret Siriol Colley a Mr Nigel Colley; gyda deunydd hefyd yn rhoddedig gan Dr Prys. Morgan a phwrcas o Siop Lyfrau Dylans, Abertawe. Mae’r Llyfrgell yn cydnabod haelioni’r teulu a’u cefnogaeth barhaus i sicrhau bod archif Gareth ar gael i’r cyhoedd.

Mae’r casgliad yn cynnwys ‘dyddiadur Hitler’ enwog a gadwyd gan Jones yn ystod ei ymweliad â’r Almaen yng ngwanwyn 1933 lle disgrifia amgylchiadau byw a rhai digwyddiadau o fewn yr Almaen adeg y Natsïaid yn fuan ar ôl i Hitler ddod i rym yno. Mae hefyd yn cynnig asesiadau hynod o dreiddgar o Hitler ei hun a Goebbels. Yn Chwefror 1933, Gareth oedd y newyddiadurwr tramor cyntaf i hedfan gydag Adolf Hitler, yn dilyn ei beonodiad yn Ganghellor mis yng nghynt, i rali etholiad yn Frankfurt-am-Main.

Mae grŵp pellach o chwe dyddiadur poced yn disgrifio mewn cryn fanylder ymweliadau Jones â'r Undeb Sofietaidd rhwng 1931 a 1933, yn arbennig ei deithiau o fewn y wlad, a’r bobl mae’n eu cyfarfod. Roedd y newyn mawr yn yr Undeb Sofietaidd yn gyfrifol am filynau o farwolaethau yn Kasakhstan ac Ukraine, ac roedd Gareth Jones bron yn unigryw yn adrodd amdanynt yn y papurau newydd Prydeinig ar y pryd.  Dyddiaduron Gareth Jones efallai oedd yr unig gadarnhad annibynnol o weithred waethaf Stalin.

Adnoddau ar gael yn y Llyfrgell

• Gareth Vaughan Jones Papers 
• ‘You Can’t Make an Omelette Without Breaking Eggs’: An Investigation into the Role of Western Correspondents and Governments in the Cover-Up of the Ukrainian Famine, 1932-33 – Traethawd hir gan James Evans (NLW ex 3048)
• Erthygl yn y Bywgraffiadur Cymreig
• Erthygl ar Flog LlGC (Saesneg)
• Cylchlythyr yr Archif Wleidyddol Gymreig 2008 
• Cylchlythyr yr Archif Wleidyddol Gymreig 2011 
• Darlith arlein 'Curaduron yn Cyflwyno' gan Rob Phillips (11/8/2020) (Isdeitlau Cymraeg a Saesneg ar gael)

Adnoddau Allanol

• Gwefan Gareth Jones (dolen allanol)
• Gwefan Cymdeithas Gareth Jones (dolen allannol)

Nid yw Llyfrgell Genedlaethol Cymru yn gyfrifol am gynnwys gwefannau allannol.

Archifau wedi’u digido

Diolch i gefnogaeth ariannol hael gan Gynghrair Menywod Cenedlaethol America Wcrain, Sefydliad Hawliau Sifil Canada Wcrain a Sefydliad Teulu Temerty, mae detholiad o ffeiliau o archif Gareth Vaughan Jones wedi cael eu digido ac mae nhw ar gael am ddim. Mae dolenni i'r ffeiliau sydd wedi'u digido yn y catalog a dolennu i’r ffeiliau yn ôl thema isod.

Gohebiaeth

• Ffeil 1 – Llythyron odd wrth Jones i’w deulu tra roedd yn fyfyriwr yn Ngholeg Prifysgol Cymru, Aberystwyth.   
• Ffeil 2 - Llythyron odd wrth Jones i’w deulu tra roedd yn fyfyriwr yng Ngholeg y Drindod, Caergrawnt.
• Ffeil 3 - Llythyron o Cognac (1922)
• Ffeil 4 – Llythyron o Hamburg a Charlottenburg (1923) 
• Ffeil 5 – Llythyron o Strasbourg, Hamburg, Wilna a Charente (1924) 
• Ffeil 6 – Llythyron o Strasbourg, Heidelberg a Wurtemburg,(1925) 
• Ffeil 7 – Llythyron o Genève a Strasbourg (1926) 
• Ffeil 8 – Llythyron o Oslo, Stockholm, Riga, Waldheim, Berlin, Olkusz, Gabrielahutten a Leipzig (1927) 
• Ffeil 9 – Llythryon o Cologne, Leipzig a Cognac, (1928)   
• Ffeil 10 – Llythyron o Strasbourg (1929)  
• Ffeil 11 – Llythyron o Warsaw a Kharkov (1930) 
• Ffeil 12 – Llythyron o Danzig, Efrog Newydd, Washington DC a Connecticut (1931)   
• Ffeil 13 - Llythyron o Efrog Newydd (1932) 
• Ffeil 14 – Llythyron o Leipzig, Waldheim, Dresden, Danzig, Berlin, Moscow, Kharkoff a Paris (1933) 
• Ffeil 15 – Llythyron o Strasbourg, Berlin, Paris a Wien (1934)   
• Ffeil 16 -  Llythyron o San Francisco a Changkiakow (1935)  
• Ffeil 17 - Llythyron a darnau o lythyron oddi wrth Gareth Vaughan Jones tra roedd ar deithiau tramor
• Ffeil 18 - Llythyron oddi wrth Gareth Vaughan Jones at ei dulua, y rhan fwyaf o Lundain. Mae llawer ohonynt yn trafod ei waith ar ran David Lloyd George
• Ffeil 22 - Ffeil o nodiadau ymchwil a theipysgridau a gasglwyd gan Gareth Vaughan Jones tra roedd yn gweithio i David Lloyd George (ca. 1930-32)
• Ffeil 23 - Teipysgrifau o nodiadau a darlithoedd Gareth Vaughan Jones
• Ffeil 24 - Teipysgrifau a drafftiau erthyglau a baratowyd gan Gareth Vaughan Jones
• Ffeil 61 - Darlith 'A Glimpse of Troubled Europe' a draddodwyd gan Gareth Vaughan Jones i Sefydliad Materion y Byd, Riverside (1934)
• Ffeil B6/2 – Llythyron o Brifysgol Caergrawnt, Llundain ac Ewrop (1920-30) - Gan gynnwys rhai llythyron a ysgrifennwyd yn 25 Old Queen Street, Westminster tra roedd Jones yn gweithio i David Lloyd George ac eraill a ysgrifennwyd yn ninasoedd Ewrop a Rwsia fel Berlin, Moscow a Warsaw lle mae e’n disgrifio’r lleodd a digwyddiadau. Mae yna lawer o gyfeiriadau i faterion Ewropeaidd a rhynwladol.
• Ffeil B6/3 – Llythyron o Efrog Newydd (1931) -  Ysgrifennwyd y rhan fwyaf o’r llythyron tra roedd Jones yn gweithio i Ivy Lee and Associates, cwmni hyrwyddo. Mae Jones yn disgrifio ei deithiau, profiadau a’r bobl gan gynnwys cwrdd â including Herbert Hoover, Arlywydd yr Unol Daleithiau.
• Ffeil B6/4  - Llythyron o Efrog Newydd (1932) - Ysgrifennwyd y rhan fwyaf o’r llythyron tra roedd Jones yn gweithio i Ivy Lee and Associates.
• Ffeil B6/5 – Llythyron o’r Unol Daleithiau, Siapan, Hong Kong a Tseina (1933-35) - Llythyron yn cynnwys cynlluniau ar gyfer ei daith o gwmpas y byd, llythyron a ysgrifennwyd tra roedd yn teithio, a chopiau teipysgrif o’r llythyron olaf anfonodd ym Mehefin a Gorffennaf 1935 cyn iddo gael ei herwgipio gan ‘garnladron’.

Pasbortau

• Ffeil B5/1 – Pasbort Gareth Vaughan Jones (1921-30)  
• Ffeil B5/2 - Pasbort Uwchgapten Edgar William a Annie Gwen Jones, rhieni Gareth Jones (1931-41)
• Ffeil B5/3 - Pasbort Gareth Vaughan Jones (1930-34) yn cynnwys fisa am ei ymweliad â'r Wcráin yn 1933  

Yr Undeb Sofietaidd 1931

Yn 1931 aeth Jones i’r Undeb Sofietaidd a wnaeth nodiadu manwl yn ei ddyddiaduron o’r daith.

• Ffeil 35 – Llyfryn yn cynnwys nodiadau gan Jones ar ei daith i’r Undeb Sofietaidd gyda Jack Heinz yn 1931.  
• Ffeil B1/11 – Cofnod o daith yn Rwsia (7-15 Awst 1931) - Llyfr yn cynnwys nodiadau eithaf manwl ar daith Jones i’r Undeb Sofietaidd, sgyrsiau gyda’r criw ar gomiwnyddiaeth a chyfalafiaeth, bywyd yn yr Undeb Sofietaidd, sgyrsiau gyda’r werin yn bennaf yn Leningrad a Moscow, ar grefydd, yr economy a bywyd cymdeithasol. 
• File B1/12 – Cofnod o daith yn yr Undeb Sofietaidd (21 Awst – 4 Medi 1931) –  Llyfr yn cynnwys nodiadau manwl ar y daith yn yr Undeb Sofietaidd gan gynnwys sgwrs hir gyda Nadezhda Konstantinovna Krupskaia, gweddw Lenin ac uniglion eraill lle mae’n nhw’n trafod economi a chymdeithas yr Undeb Sofietaidd. Mae e hefyd yn nodi sgyrsiau gyda’r werin ym mhentrefi amrywiol am ddiwydiant, amaeth a’r drefn wleidyddol yn yr Undeb Sofietaidd.

Yr Holodomor

Aeth Jones i’r Undeb Sofietaidd unwaith eto yn 1933 er mwyn cofnodi’r gwirionedd am y newyn mawr yno, gan deithio yn benodol i’r Wcrain.

• Ffeil B1/15 – Dyddiadur Taith yn Rwsia (4-10 Mawrth 1933)  
• Ffeil B1/16 - Dyddiadur Taith yn Rwsia (11-19 Mawrth 1933) 
• Ffeil B1/13 - Dyddiadur Taith yn Rwsia (20-24 Mawrth 1933) 

Dyddiaduron y Daith o Gwmpas y Byd

Yn 1934 ac 1935 aeth Jones ar daith o gwmpas y byd a chofnododd y daith yn fanwl yn ei ddyddiaduron.

• Ffeil 37 – Taith o gwmpas y byd cyfrol 1 – Yr Unol Daleithiau (Hydref 1934)    
• Ffeil B3/16 - Taith o gwmpas y byd cyfrol 2: Yr Unol Daleithiau (Tachwedd-Rhagfyr 1934)  
• Ffeil 38 - Taith o gwmpas y byd cyfrol 3 - Yr Unol Daleithiau (1934) 
• Ffeil 40 - Taith o gwmpas y byd cyfrol 4 - Yr Unol Daleithiau (Ionawr 1935)
• Ffeil B2/1 - Taith o gwmpas y byd cyfrol 5  - Siapan (Chwefror 1935)
• Ffeil B2/2 - Taith o gwmpas y byd cyfrol 6 - Siapan (Mawrth 1935)
• Ffeil B2/3 - Taith o gwmpas y byd cyfrol 7 - Y Philipinau (Mawrth - Ebrill 1935)
• Ffeil B2/4 - Taith o gwmpas y byd cyfrol 8 - India'r Dwyrain yr Iseldiroedd a Singapôr (Ebrill 1935)
• Ffeil B2/5 - Taith o gwmpas y byd cyfrol 9 - Siam a Cambodia (Ebrill – Mai 1935)
• Ffeil B2/6 - Taith o gwmpas y byd cyfrol 10 - Fietnam (Mai 1935)
• Ffeil B2/7 - Taith o gwmpas y byd cyfrol 11 - Tsieina, Hong Kong a Canton (Mai 1935)
• B8/2 - Taith o gwmpas y byd cyfrol 12 -  Taithlyfr, 1935 (Mehefin - Gorffennaf 1935)

Dyddiaduron teithio

Dyddiaduron Jones o’i deithiau amrywiol yn cofnodi sgyrsiau a digwyddiau oedd yn sylfaen i nifer o erthyglau.

• Ffeil B1/1 – Taith yn yr Almaen (Gorffennaf - Medi 1923) 
• Ffeil B1/6 - Dyddiadur – Ewrop a Rwsia (1931)   
• Ffeil B3/9 – Yr Eidal a Ffrainc (ca. 1931-32)   
• Ffeil B3/12 – Impressions of Germany (1932) 
• Ffeil 36 – Llyfr nodiadau o daith yn yr Almaen (1933) - Yn cynnwys sylwadau Jones ar y llywodraeth Natsïaidd ym Mis Ionawr 1933.
• Ffeil B1/9 - 'Dyddiadur Hitler' (1933) -  Dyddiadur yn disgrifio taith Jones i’r Almaen ym mis Chwefror 1933 a’u gyfarfod gyda Hitler a Goebbels. Mae’n cynnwys ei sylwadau ar ddigwyddiadau yn yr Almaen yn fanwl a’i ymateb i’r llywodraeth Natsïaidd.
• Ffeil B1/14 – Taith yn yr Almaen (1932-33) -  Disgrifiad manwl o daith yn yr Almaen, yn bennaf ym Merlin, dylanwad Hitler, a’i ddylanwad o’r sgileffeithiau tebygol. Mae nodiadau ar y berthynas rhwng y llywodraeth Natsïaidd â gwledydd eraill, a disgrifiad o’r amgylchiadau yn Bonn.
• Ffeil 39 – Llyfr nodiadau taith yn yr Almaen (ca. 1933)
• Ffeil 41 – Llyfr nodiadau taith i Trieste (1934)
• Ffeil B3/13 – Iwerddon (Hydref 1933)
• Ffeil B3/14 – Nodiadau ar Rwsia (ca. 1933-34)  
• Ffeil B3/17 -  Teithiau yn yr Almaen (1933-34) 
• Ffeil B3/15 – Taith yng nghanol Ewrop (1934)   
• Ffeil 42 – Dyddiadur taith yn yr Almaen (1934) - Dyddiadur taith i’r Almaen yn dechrau ar 1 Hydref 1934 ac yn gorffen ar 15 Hydref 1939. Mae Jones yn trafod y sustemau gwleidyddol ac economaidd yn yr Almaen ac yn cofnodi cwrdd a’r Arglwyddes Rhondda ar y trên i Lundain.

Dyddiaduron apwynitiad a dyddiaduron tra roedd Jones yn fyfyriwr

Mae’r llyfrau hyn yn cynnwys nodiadau amrywiol gan Jones tra roedd yn fyfyriwr yng Ngholeg Prifysgol Cymru, Aberystwyth a Choleg y Drindod, Caergrawnt. Mae rhai yn cynnwys nodiadau ieithyddol ond mae llawer o sylwadau ar ddatblygiadau yn Ewrop, yr Unol Daleithiau a’r Undeb Sofietaidd. Mae rhai yn dyddio o’r cyfnod pan roedd Jones yn gweithio i David Lloyd George yn Churt fel ymchwilydd ar gyfer hunangofiant Lloyd George o’r Rhyfel Mawr.

• Ffeil B1/2 – Dyddiadur tra roedd Jones yng Ngholeg y Drindod, Caergrawnt (1928-29)  
• Ffeil B1/3 – Dyddiadur tra roedd Jones yn gweithio i Lloyd George (1929-30)  
• Ffeil B1/4 – Dyddiadur apwyntiadau (1930)
• Ffeil B1/5 - Dyddiadur apwyntiadau (1931)  
• Ffeil B1/7 - Dyddiadur apwyntiadau (1931)
• Ffeil B1/8 - Dyddiadur apwyntiadau (1932)  
• Ffeil B1/10 - Dyddiadur apwyntiadau (1934)  
• Ffeil B3/1 – Nodiadau tra roedd Jones yn fyfyriwr (1923-26)
• Ffeil B3/2 – Nodiadau Ffrangeg (1923-26)
• Ffeil B3/3 - Nodiadau Ffrangeg (1924-26)
• Ffeil B3/4 – Nodiadau gwleidyddol (1928)  
• Ffeil B3/5 – Nodiadau ar hanes Cymru yn yr oesoedd canol, Rwsia, Lloyd George, a digwyddiadau yn Ewrop (ca. 1930)  
• Ffeil B3/6 - 'Churt, 1931' (1930-31) – Llyfr gyda nodiadau ar bynciau gwleidyddol megis diweithdra, materion tramor, Llywodraeth Cenedlaethol 1931 tra roedd Jones yn gweithio i David Lloyd George fel ymchwilydd.
• Ffeil B3/7 – Nodiadau am faterion rhynglwadol (1931)
• Ffeil B3/8 – Yr Unol Daleithau ag Economi Prydain (ca. 1931-32)  
• Ffeil B3/10 – Nodiadau gwleidyddol (Ebrill - Mai 1932)  
• Ffeil B3/11 - Nodiadau gwleidyddol (1932)

Ffotograffau

Ffotograffau y credir iddynt gael eu tynnu gan Jones yn haf 1935. Mae'r mwyafrif ohonynt o Mongolia, llawer ohonynt yng Ngŵyl Fawr y Tywysogion yn Mongolia yn Llys y Tywysog Teh Wang ac mae'r rhain yn dangos llawer o'r llwythwyr a'u ffordd o fyw. Mae nifer luniau o'r Tywysog Teh Wang (aka Tywysog Demchugdongrub), arweinydd milwrol Mongolia a'i deulu; y Cadfridog Tsieineaidd Tsai Ting Kai Cyffredinol (aka Cai Tingkai). Rhai gyda nodiadau ar y cefn. Hefyd, mae mae lluniau o fynachod, aberthu defaid, y tu mewn a'r tu allan i wrtiaid, reslo ac ati.

• Ffotograffau Mongolia a China (1935)

Mae hawlfraint ar yr eitemau sydd wedi’u digido a dylid cael caniatâd i’w hailddefnyddio mewn unrhyw fodd na chaniateir gan ddeddfwriaeth hawlfraint oddi wrth Stad Gareth Jones.