Casgliad Almanaciau Cymraeg

Y ddelwedd arferol o lyfrau prin yw cyfrolau cain wedi’u hargraffu ar gyfer cwsmeriaid cyfoethog, ond ceir hefyd yng nghasgliadau printiedig cynnar y Llyfrgell gyhoeddiadau ar gyfer y werin. Blwyddlyfr yw almanac sydd yn cynnwys gwybodaeth megis rhagolygon tywydd, dyddiadau plannu cnydau, tablau’r llanw, a gwybodaeth mewn ffurf tablau a drefnwyd yn ôl y calendr. Mae testunau y gellir eu hystyried fel almanaciau wedi’u darganfod yn y Dwyrain Agos yn dyddio o ganol yr 2il ganrif C.C. Erbyn ail hanner yr 16eg ganrif roedd almanaciau blynyddol yn cael eu cyhoeddi yn Lloegr, ac yn yr 17eg ganrif almanaciau oedd y cyhoeddiadau mwyaf poblogaidd yn Saesneg heblaw’r Beibl.

Yr almanaciwr Cymraeg cyntaf oedd Thomas Jones (1648-1713), mab i deiliwr o Feirionnydd. Symudodd i Lundain yn y 1660au, ac ym 1679 rhoddwyd iddo freintlythyr brenhinol yn caniatáu iddo ysgrifennu a chyhoeddi almanac Cymraeg blynyddol, hawl a ddefnyddiodd tan ddiwedd ei oes. Ym 1695 diddymwyd y Ddeddf Argraffu a oedd wedi cyfyngu’r hawl i gyhoeddi llyfrau i argraffwyr yn Llundain, Rhydychen a Chaergrawnt. Symudodd Jones i Amwythig, sef prifddinas economaidd canolbarth Cymru ar y pryd, a pharhau gyda’i fusnes argraffu yn y dref honno.

Cyhoeddwyd almanac Thomas Jones fel arfer o dan y teitl Newyddion oddiwrth y sêr. Roedd yr 20 neu'r 24 dalen ym mhob rhifyn yn cynnwys llawlyfr seryddol a sêr-ddewinol ar gyfer 12 mis, rhestrau ffeiriau a marchnadoedd yng Nghymru a’r Gororau, enghreifftiau o farddoniaeth a llenyddiaeth Gymraeg, rhestr gronolegol o ddigwyddiadau hanesyddol pwysig, cyflwyniad ar sut i ddarllen Cymraeg a chadw cyfrifon, rhestr o dymhorau cyfreithiol, enwau esgobion Cymru a hysbysebion amrywiol. Anelwyd y cyhoeddiad at ffermwyr tlawd a gredai mewn sêr-ddewiniaeth ac a ddibynnai ar ragolygon tywydd manwl wrth iddynt geisio gwneud bywoliaeth. Roedd almanac Jones yn cynnwys adroddiadau am ryfeloedd ar y Cyfandir gydag elfen gref o bropaganda Protestannaidd a gwrth-Ffrengig. Roedd ef hefyd yn pryderu am gyflwr yr iaith a llenyddiaeth Gymraeg a rhoddai gyfle i feirdd Cymraeg argraffu eu gwaith am y tro cyntaf.

Roedd almanacwyr yng Nghymru a Lloegr yn cystadlu’n galed yn erbyn ei gilydd. Er i Thomas Jones fynnu tan ddiwedd ei oes mai ganddo ef yn unig oedd yr hawl i argraffu almanaciau yn Gymraeg, roedd nifer cynyddol o argraffwyr eraill yn gwneud o 1695 ymlaen. Roedd ymrafael chwerw rhyngddo a John Jones o Gaeau, Wrecsam, a ddechreuodd gyhoeddi Cennad oddiwrth y sêr ym 1701. Mae almanaciau Cymraeg eraill y 18fed ganrif yn cynnwys Newyddion oddiwrth y sêr, a gyhoeddwyd gan John Rhydderch yn Amwythig ac yn ddiweddarach yng Nghaerfyrddin; Dehonglydd y sêr, a gyhoeddwyd yn Amwythig gan John Prys; Tymmhorol, ac wybrenol newyddion, a gyhoeddwyd yn Amwythig gan Gwilym Howell ac wedyn gan Cain Jones; Ouranoskopia: neu, ddrych y ffurfafen, a gyhoeddwyd yn Amwythig gan Evan Thomas; Britannus Merlinus liberatus, a gyhoeddwyd yng Nghaerfyrddin ac wedyn yn Aberhonddu gan Matthew Williams; Vox stellarum et planetarum, a gyhoeddwyd yng Nghaerfyrddin ac wedyn yn Aberhonddu gan John Harris a chyfres gyda theitlau yn dechrau Cyfaill, a argraffwyd yn ôl pob tebyg gan John Jones o Drefriw gan ddefnyddio argraffnod ffug yn Nulyn. Roedd almanaciau yn dal i gael eu cyhoeddi yn y 19eg a’r 20fed ganrif.

Gan fod llawer o’r wybodaeth mewn almanaciau yn hen ar ôl blwyddyn, a chan eu bod nhw wedi’u hargraffu ar bapur rhad a oedd yn dirywio’n gyflym, nid oes llawer o gopïau wedi goroesi. Er hynny, diolch i ddau gasglwr brwd, sef Syr John Williams, Barwnig, Llywydd cyntaf y Llyfrgell, a J.H. Davies, un o’n cymwynaswyr pwysicaf, mae gennym gasgliad sylweddol o almanaciau Cymraeg o’r 17eg, y 18fed a’r 19eg ganrif. Mae’r rhain wedi’u trin gan gadwraethwyr y Llyfrgell a’u rhwymo mewn byrddau caled er mwyn diogelu’r cofnod unigryw hwn o fywyd cefn gwlad Cymru.

Llyfryddiaeth

• Geraint H. Jenkins, “’The sweating astrologer’: Thomas Jones the almanacer”, Welsh society and nationhood: historical essays presented to Glanmor Williams (Cardiff: University of Wales Press, 1984), p. 161-177

• Geraint H. Jenkins, “Almanaciau Thomas Jones, 1680-1712”, Ysgrifau beirniadol, 14 (Dinbych: Gwasg Gee, 1988), t. 165-198

Darllen pellach

• Maredudd ap Huw, 'Calendr, dyddiadur ac almanac', blog LlGC

• Catherine Evans, 'Hen almanaciau', Cymru, Cyf. 69, 1925, tt. 13-16

• D. Hywel E. Roberts, 'Almanac y Cymro', Ceredigion : cylchgrawn Cymdeithas Hynafiaethwyr Sir Aberteifi, Cyf. 12, Rhif 3, 1995, tt. 62-84

• R. S. U., 'Welsh Calender Customs', Montgomeryshire collections, Cyf. 50, 1948, tt. 92-119

• 'Thomas Jones, the Almanacer', Cylchgrawn y Gymdeithas Lyfryddol Gymreig, Cyf. 1, Rhif 8, Gorffennaf 1915, tt. 239-245

• 'Thomas Jones, the Almanac maker', Cylchgrawn y Gymdeithas Lyfryddol Gymreig, Cyf. 2, Rhif 3, Rhagfyr 1918, tt. 97-110

• Llewelyn C. Lloyd, 'Thomas Jones', Cylchgrawn y Gymdeithas Lyfryddol Gymreig, Cyf. 4, Rhif 7/8, Gorffennaf 1936, tt. 337-345

• Bob Owen, 'Sion Rhydderch yr Almanaciwr, 1673-1735', Cylchgrawn y Gymdeithas Lyfryddol Gymreig, Cyf. 3, Rhif 7, Gorffennaf 1930, tt.275-290

• Bob Owen, 'Almanac cyntaf Sion Rhydderch', Cylchgrawn y Gymdeithas Lyfryddol Gymreig, Cyf. 3, Rhif 8, Gorffennaf 1931, tt. 347-34