William Holl y tad (1771-1838)

Daeth y teulu Holl, oedd yn wneuthurwyr printiau, (ca.1800-1884) i amlygrwydd gyntaf drwy waith y tad, sef William Holl (1771-1838). Câi ei brintiau ef eu gwneud yn bennaf drwy ddefnyddio’r dechneg dotwaith ac roedd ei waith yn cynnwys nifer o blatiau o bortreadau a cherfluniau oedd yn atgynyrchiadau o waith artistiaid cyfoes.

Roedd yn un o’r ysgythrwyr cyntaf i roi cynnig ar fowld newydd y plât dur ar gyfer ysgythru arian papur yn 1819. Bwriodd ei bedwar mab brentisiaeth gyda’u tad fel ysgythrwyr, sef William Holl y mab (1807-1871), Charles  Holl (ca.1810-1882), Henry Benjamin Holl (1808-1884) a Francis Holl (1815-1884).

Frederick Christian Lewis (1779-1856)

Roedd Lewis yn ysgythrwr, yn ogystal ag yn ysgythrwr acwatint a dotwaith, ac yn arlunydd tirluniau a phortreadau. Astudiodd dan arweiniad  J. 0. Stadler, a bu’n fyfyriwr yn yr Academi Frenhinol. Cafodd ei benodi’n ysgythrwr i Siôr IV, William IV a’r Frenhines Fictoria. Gwaith gan Syr Thomas Lawrence a ysgythrai’n bennaf, nes bu farw’r artist yn 1830.

Peintiodd dirluniau, a ganolbwyntiai’n bennaf ar olygfeydd o Swydd Dyfnaint a chyhoeddodd nifer o blatiau’n darlunio afonydd Swydd Dyfnaint rhwng 1821 a 1843, yn ogystal ag ysgythriadau o’r Scenery of the Rivers of England and Wales 1845-7. Yn ogystal ag ysgythriadau dotwaith a llin-ysgythriadau, mae rhai ysgythriadau acwatint topograffigol (ca.1845) gan Lewis yn rhan o gasgliadau’r Llyfrgell.

Daniel J. Pound (fl. 1842-1877)

Ysgythrwr portreadau oedd Pound yn bennaf a chreodd y rhan fwyaf o’i bortreadau drwy gopïo ffotograffau gan John Jabez Edwin Mayall (1813-1901). Daeth yn feistr ar y dull hwn o atgynyrchiadau wedi’u hysgythru.

Ymddangosodd nifer o’i bortreadau yn y gyfres, ‘The Drawing Room Portrait Gallery of Eminent Personages’, yn yr Illustrated News of the World.

William Roos (1808-1878)

Roedd William Roos yn arlunydd portreadau ac yn ysgythrwr mesotint poblogaidd. Fe’i ganed ger Amlwch, Gogledd Cymru, yn 1808. Er mai yng Nghymru yr oedd yn byw, treuliodd gyfnodau yn Llundain a theithiai’n aml fel rhan o’i waith yn gwneud portreadau. Gwnaeth nifer o bortreadau o enwogion Cymru ar y pryd, gan gynnwys John Elias, Christmas Evans a John Jones, ‘Talhaiarn.’

Roedd yn feistr ar beintio portreadau olew ac ysgythriadau mesotint, ond hefyd gwnaeth beintiadau tirlun, bywyd llonydd a dyfrlliw. Peintiodd rai tirluniau hanesyddol ar gyfer cystadlaethau’r Eisteddfod ac enillodd wobrau am ei beintiadau o ‘Farwolaeth Owain Glyndŵr’ a ‘Marwolaeth Capten Wynn yn Alma’ yn Eisteddfod Llangollen yn 1858.

George Vertue (1684-1756)

Ganed George Vertue, ysgythrwr a hynafiaethydd, yn Llundain yn 1684. Dechreuodd hyfforddi dan arweiniad ysgythrwr anhysbys o Ffrainc (c.1698-1701), ac yna bwriodd ei brentisiaeth gyda Michael van der Gucht (1600-1725) tan 1709. Yna sefydlodd ei hun fel ysgythrwr annibynnol, gan gynhyrchu gwaith amrywiol, yn arbennig atgynyrchiadau o bortreadau gan Syr Godfrey Kneller.

Yn 1717 fe’i penodwyd yn ysgythrwr i’r Gymdeithas Hynafiaethwyr, gan gyfrannu at ei Vetusta monumenta. Erbyn canol y 1730au roedd yn cael ei ystyried yn un o’r  ysgythrwyr gorau am wneud atgynyrchiadau. Roedd nifer o’i ysgythriadau’n seiliedig ar bortreadau ac arddelwau o bobl hanesyddol. Roedd rhai o’i enghreifftiau’n cynnwys ei gyfres o naw o ‘Brintiau Hanesyddol’ o beintiadau o’r cyfnod Tuduraidd,  ac ysgythriadau o bortreadau ar gyfer The heads of illustrious persons of Great Britain (Llundain, 1747), ymdrech ar y cyd â’r ysgythrwr Jacobus Houbraken.

Roedd Vertue yn aelod amlwg o glybiau’r artistiaid  ac academïau preifat y cyfnod. Roedd hefyd yn adnabyddus fel hynafiaethydd, ac roedd ganddo ddiddordeb mawr yn hanes artistig a diwylliannol Prydain.

Llyfryddiaeth

• Hilary Chapman, ‘Holl family (per. c.1800-1884)’, Oxford Dictionary of National Biography, Oxford University Press, 2004
• Hunnisett, Basil, 1989. An illustrated dictionary of British Steel engravers. Aldershot : Scolar Press
• Jones, Bedwyr Lewis, 1969. William Roos yr artist 1808-73. Anglesey Antiquarian Society and Field Club
• Rees, T. Mardy, 1912. Welsh painters, engravers, sculptors 1527-1911. Carnarvon : Welsh Pub. Co. ; Newport, Mon. : J.E. Southall
• Turner, Jane (ed.), 1996. The dictionary of art. Basingstoke : Macmillan

John Kelt Edwards (1875-1934)

Ganed John Kelt Edwards ym Mlaenau Ffestiniog, Gogledd Cymru yn 1875. Ar ôl cael addysg mewn ysgol leol, Coleg Llanymddyfri a Beaumont, Jersey, treuliodd nifer o flynyddoedd yn darlunio a pheintio yn Fflorens a Pharis lle cafodd hyfforddiant gan artistiaid o bwys. Arddangoswyd peth o’i waith yn y Salon de Paris ac yn Llundain.

Ar ôl dychwelyd i Brydain, ymgartrefodd yn Llundain. Prynodd stiwdio yno, a gwnaeth bortreadau o nifer o Gymry Llundain gan gynnwys David Lloyd George, y Fonesig Megan Lloyd George a Syr Owen M. Edwards.  Dychwelodd i Ogledd Cymru cyn y Rhyfel, a hynny o bosibl am i’r Academi Frenhinol wrthod un o’i bortreadau o David Lloyd George, fu’n destun siom mawr iddo.

Yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf gwnaeth gartwnau rhyfel ac yn ddiweddarach cynlluniodd faner ac arwyddlun y ‘Comrades of the Great War’ a rhestr gwroniaid y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig. Mae portreadau eraill a wnaed ganddo o lenorion adnabyddus o Gymru’n cynnwys R. O. Hughes (Elfyn) ac Ellis H. Evans (Hedd Wyn). Roedd hefyd yn enwog am ei luniau ar gyfer llyfrau.

Mervyn Levy (1914-1996)

Ganed Mervyn Levy, artist, awdur, beirniad ac athro, yn Abertawe yn 1914. Aeth i’r ysgol gyda’r bardd Dylan Thomas, a ddaeth yn gyfaill mynwesol iddo. Roedd yn ymddiddori’n fawr mewn celf ac yn 1935, tra oedd yn fyfyriwr yn y Coleg Celf Brenhinol, dyfarnwyd Gwobr Syr Herbert Read iddo am waith darlunio.

Ar ôl gwasanaethu fel Capten Corfflu Addysgol Brenhinol y Fyddin yn ystod yr Ail Ryfel Byd, bu’n gweithio fel tiwtor celf ym Mhrifysgol Bryste ac yn y Royal West of England Academy, Bryste.

Yn ystod y 1950au arweiniodd ei sgiliau addysgu at ei gyfres deledu ei hun ar y BBC ‘Painting for housewives’ a ddarlledwyd am nifer o flynyddoedd. Hefyd roedd yn westai cyson ar raglenni celfyddydau’r BBC ar y radio a bu’n cyfweld artistiaid ar gyfer archifau Radio’r BBC.

Yn ystod y 30 mlynedd nesaf cynhyrchodd 25 o lyfrau yn cynnwys A dictionary of art terms  (1963), The paintings of D. H. Lawrence (1964) a Whistler lithographs (1975). Daeth yn awdurdod mawr ar yr arlunydd Seisnig, L. S. Lowry (1887-1976), gan gyhoeddi sawl cyfrol, yn ogystal â dod yn gyfaill iddo.

Daniel Maclise (bed. 1806, bu farw 1870)

Ganed Maclise yn Cork, Iwerddon. Cafodd addysg glasurol yno ac o oedran cynnar iawn amlygodd ddiddordeb mawr mewn darlunio. Yn 1822, ar ôl cyfnod byr yn gweithio fel clerc banc, gadawodd i astudio yn y Cork Institute of Arts, lle dechreuodd ddarlunio’r casgliad o gastiau o gerfluniau o’r Fatican. Câi darluniau Maclise eu harddangos yn siop ei dad ac roeddent yn denu llawer o sylw.

Cafodd lwyddiant cyhoeddus am y tro cyntaf am ei lithograff o Syr Walter Scott yn Nulyn, a ddenodd lawer o sylw. O ganlyniad, derbyniodd sawl comisiwn i wneud portreadau ac agorodd ei stiwdio ei hun ar ddiwedd 1825 yn Cork, lle gwnaeth nifer o bortreadau o swyddogion a phobl broffesiynol. Yma arbenigodd mewn darluniau pensil manwl o bobl.

Er mwyn datblygu ei yrfa, teithiodd Maclise i Lundain a daeth yn fyfyriwr yn yr Academi Frenhinol yn 1828. Derbyniodd y wobr uchaf bosibl am ei ddarluniau, peintiadau a’i gynlluniau. Uchafbwynt ei gyfnod yn astudio oedd ennill y fedal aur am beintiad hanes am ei ‘Choice of Hercules’ yn Rhagfyr 1831. Yn ystod y 1830au datblygodd beintiadau hanes a golygfeydd genre, o dan ddylanwad y diddordeb cyfoes mewn peintio genre Iseldiraidd a Fflemaidd yn yr 17eg ganrif.

Y digwyddiad canolog yng ngyrfa Maclise oedd y comisiwn a gafodd i beintio rhai o furluniau’r Senedd. Peintiodd ddau ffresgo ar gyfer Siambr Tŷ’r Arglwyddi,  sef ‘Spirit of Chivalry a Spirit of Justice’, yn yr arddull canoloesol yr oedd Dyce, Eastlake a’r Tywysog Albert yn hoff ohono. Arweiniodd ei ddarluniau naratif mawr yn y 1850au at ddarlunio cartwnau ‘Meeting of Wellington and Blücher a Death of Nelson’  ar gyfer Oriel Frenhinol Palas San Steffan, a gwblhaodd yn 1861 ac yn 1865.

Ymysg rhai atgynyrchiadau o’i ddarluniau a’i beintiadau gwreiddiol, mae llun dyfrlliw gan y geiriadurwr, hynafiaethydd a’r bardd William Owen Pughe (1759-1835) yng Nghasgliad y Llyfrgell o Bortreadau.

Leslie Ward (Spy) (1851-1922)

Ganed Syr Leslie Ward [ffugenw Spy], gwawdluniwr ac arlunydd portreadau, yn 1851 yn Llundain. Roedd ei rieni, Edward Matthew Ward (1816-1879) a Henrietta Mary Ada Ward (1832-1924) yn artistiaid o bwys. Cafodd ei addysg yn Ysgol Baratoi Chase ger Slough, a Choleg Eton. Yma darluniai wawdluniau o’i gyfoedion a’i athrawon. Gadawodd yr ysgol yn 1869, ac ar ôl blwyddyn anhapus yn gweithio mewn swyddfa penseiri, cytunodd ei dad i’w gefnogi tra byddai’n hyfforddi fel artist. Aeth i Ysgolion yr Academi Frenhinol yn 1871.Y maes a ddewisodd ac y disgleiriai ynddo oedd gwawdluniau parchus.

Yn 1873, cyflwynwyd Ward gan ffrind teuluol i sylfaenydd berchennog Vanity Fair, Thomas Gibson Bowles. Sylwodd ar allu Ward i ddal tebygrwydd pobl gyhoeddus amlwg ac fe’i gwahoddodd i ymuno â staff y cylchgrawn enwog. Awgrymodd Ward i Bowles y dylai ddefnyddio’r ffugenw ‘Spy…'"arsylwi’n gyfrinachol, neu ddarganfod o bellter neu ynghudd”, ac felly arwyddai Leslie Ward ei bortreadau gyda’r ffugenw ‘Spy.’

Rhwng 1873 a 1889, roedd ei waith ef a gwaith Carlo Pellegrini (ffugenw ‘Ape’) yn amlwg iawn yn y cartŵn lliw wythnosol yn Vanity Fair. Gwnaeth tua 1,325 o gartwnau ar gyfer y cylchgrawn rhwng 1873 a 1911, gan lwyddo i ddal tebygrwydd y bobl dan sylw ar sawl achlysur. Yn aml dibynnai ar ei gof wrth weithio, ar ôl sylwi ar y bobl yn eu gwaith. Ef oedd artist mwyaf adnabyddus Vanity Fair, ac mae’r ffaith y cyfeirir yn aml at y gwawdluniau fel ‘Cartwnau Spy’ yn cadarnhau hynny.

Llyfryddiaeth

• Jones, Edward V. Breeze, 1987. ‘John Kelt Edwards (1875-1934).’ Rhamant bro, Rhif 4 (Gaeaf 1987), tud. 8-10
• Ceri Levy, 1996. ‘Obituary: Mervyn Levy.’ The Independent, 17 Mai 1996
• Peter Mellini, ‘Ward, Sir Leslie [Spy] (1851-1922)’, Oxford Dictionary of National Biography, Oxford University Press, 2004
• Thomas Parry, ‘David Ernest Bell (1915-1959)’, Y Bywgraffiadur Arlein, Llyfrgell Genedlaethol Cymru, 2001; arg. arlein, 2007
• Turner, Jane (ed.), 1996. The dictionary of art. Basingstoke : Macmillan

Ebenezer Morgan  (1820-1906)

Bedyddiwyd Ebenezer Morgan yn Lledrod, Ceredigion ar 9 Gorffennaf, 1820. Bwriodd ei brentisiaeth yn y fasnach gwaith coed yn Nhregaron ac yna bu’n gweithio fel saer ym Manceinion a Birmingham. Ar ôl dychwelyd i Aberystwyth aeth i bartneriaeth â Benjamin Hughes, oedd yn berchen ar siop gwerthu nwyddau haearn yn y dref.

Yn fuan wedyn, dechreuodd Morgan, ar y cyd â John Owen (y ffotograffydd cyntaf i ddod i Aberystwyth) eu busnes ffotograffiaeth eu hunain, ac erbyn tua 1860 roedd Morgan wedi sefydlu 2 stiwdio ei hun ar Heol y Wig. Roedd yr 1880au yn gyfnod llewyrchus ar gyfer ffotograffiaeth yn Aberystwyth ac erbyn 1880 roedd Morgan yn berchen ar un o’r chwe busnes ffotograffiaeth yn y dref. Roedd yn un o’r ffotograffwyr cynharaf mwyaf amlwg yn y dref, a pharhaodd y busnes am dros ddeugain mlynedd nes iddo ymddeol yn 1899.

John Thomas  (1838-1905)

Mab i labrwr oedd John Thomas o Gellan, Ceredigion. Yn 1853 symudodd i  Lerpwl i weithio mewn siop ddillad. Dros gyfnod o ddeng mlynedd cafodd y gwaith effaith niweidiol ar ei iechyd a bu’n rhaid iddo chwilio am waith arall.

Ar ddechrau’r 1860au, gweithiodd i gwmni a werthai ddeunyddiau ysgrifennu a ffotograffau o enwogion. Roedd cyhoeddi a gwerthu ffotograffau bychan o bobl enwog (ffotograffau carte-de-visite) yn fusnes proffidiol iawn ar y pryd. Yn fuan sylweddolodd cyn lleied o Gymry a ddarlunnid yn y ffotograffau o enwogion a werthai, felly penderfynodd fynd ati ei hun i newid hyn.

Dysgodd hanfodion ffotograffiaeth ac yn 1863 dechreuodd dynnu ffotograffau o bobl enwog drwy wahodd nifer o bregethwyr enwog i eistedd am eu llun. Roedd y fenter yn llwyddiant ac erbyn 1867 roedd yn ddigon hyderus i sefydlu ei fusnes ffotograffiaeth ei hun yn Lerpwl, sef ‘The Cambrian Gallery.’

Gweithiodd fel ffotograffydd am tua deugain mlynedd ac yn ystod y cyfnod hwnnw teithiodd i bob cwr o Gymru gan dynnu ffotograffau o dirluniau yn ogystal â phobl.

Hugh Humphreys (1817-1896)

Ganed Hugh Humphreys yng Nghaernarfon yn 1817. Yn 12 oed prentisiwyd ef gyda Peter Evans, argraffydd yng Nghaernarfon. Sefydlodd ei fusnes argraffu ei hun yn y dref yn 1837, ac yn fuan datblygodd y busnes yn fenter llawer mwy a oedd hefyd yn cynnwys gwerthu llyfrau, ffotograffiaeth a pheintiadau olew. Ffynnodd y busnes am bron i drigain mlynedd. Un o’r llyfrau pwysicaf a gyhoeddodd oedd A Tour in Wales (cyh. 1778-1783) gan y teithiwr, naturiaethwr a hynafiaethydd, Thomas Pennant (1726-1798).

Yn ôl cyfarwyddiaduron masnach, roedd Humphreys yn gweithio fel ffotograffydd tirluniau a phortreadau yn yr 1880au a’r 1890au o dan y teitl ‘Humphreys Photographic Studio & Fine Art Gallery’ yn Adeiladau Paternoster, ar y Maes, Caernarfon. Roedd nifer o’r ffotograffau a wnâi ar ffurf ffotograffau cardiau, oedd yn hynod o boblogaidd yn ystod y cyfnod hwn. Cymerodd ran amlwg ym mywyd y dref, a chafodd ei ethol yn Faer yn 1876.

John Wickens (1865-1936)

Roedd John Wickens yn ffotograffydd enwog ym Mangor gyda stiwdios yn Y Cilgant a Ffordd y Coleg, Bangor Uchaf a Stryd Fawr, Bangor. Yn ôl y cyfarwyddiaduron masnach dechreuodd weithio fel ffotograffydd yn y dref yn 1889 a daliodd i weithio yno am weddill ei fywyd.

Erbyn 1990, roedd ganddo ddau safle yn Retina Studio, Bangor Uchaf , a Studio Royal, 43 Stryd Fawr. Roedd yn ffotograffydd portreadau cynhyrchiol, ac enillodd wobrau am ei luniau, yn cynnwys medal Aur yn Eisteddfod Abertawe yn 1891.

Henry Alfred Chapman (1844-1915)

Ganed Henry Alfred Chapman yn Coningsby, Swydd Lincoln, yn 1844 ac fe’i haddysgwyd yn Ysgol Ramadeg Lincoln. Ymgartrefodd y teulu Chapman yn Abertawe yn 1860. Agorodd ei dad, Samuel Palmer Chapman stiwdio ffotograffiaeth yn York Street ac yn ddiweddarach yn y Stryd Fawr. Yn ddiweddarach  symudodd Henry i Rif 235 Stryd Fawr i sefydlu ei siop a’i stiwdio ei hun a chartref i’r teulu. Roedd Henry a’i dad ymysg y ffotograffwyr masnachol cyntaf yn Abertawe.

Yn ystod ei flynyddoedd cynnar, roedd newidiadau technegol yn digwydd yn gyson ym maes ffotograffiaeth ac roedd bob amser yn awyddus i arbrofi. Cynhyrchodd y portreadau ar gardiau oedd yn hynod o boblogaidd, sef y ‘cartes-de-visite’. Gwerthid y rhain am 2/- yr un am dros 13 mlynedd.

Yn 1870 fe’i hapwyntiwyd yn ffotograffydd y Llywodraeth ar gyfer Morgannwg. Enillodd nifer o wobrau am ei ffotograffau, gan gynnwys chwe gwobr gyntaf yn yr Eisteddfod Genedlaethol ym Merthyr Tudful yn 1901. Gweithiodd yn ddyfal a chafodd yrfa hir. Erbyn 1908, roedd ganddo gynifer â 350,000 o negatifau gwydr.

Roedd ei gariad at ddarlunio a pheintio hefyd yn amlwg drwy gydol ei fywyd. Roedd yn arlunydd portreadau a chynigiai’r gwasanaeth hwn ochr yn ochr â’i waith fel ffotograffydd. Gweithiai’n bennaf mewn olew a pheintiodd nifer o Gymry enwog o’r ardal megis Syr John Dillwyn Llewelyn a William Thomas o Lan. Yn y 1870au ef oedd y prif artist ar gyfer y cyhoeddiad misol The Swansea boy.

Cafodd ei ethol ar y Cyngor yn 1881 a bu’n gynghorydd ac yn Oruchwyliwr y Tlodion am ugain mlynedd. Yn 1892 cafodd ei ethol yn Faer Abertawe.

Llyfryddiaeth

• Darlington, Elizabeth A., 1988. ‘High Street Photographers in Aberystwyth 1857 - c1900.’ Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru. Cyfrol XXV/4 (Gaeaf)
• Gabb, Gerald, 1999. Jubilee Swansea (Volume II) : the town and its people in the 1890s. Swansea : Gerald Gabb
• ‘Hugh Humphreys (1817-1896)’ Y Bywgraffiadur Cymreig, 1959; arg. arlein, 2007
• National Library of Wales, ‘John Thomas (1838-1905): ei fywyd a’i waith’