Y wasg yn Nhaleithiau Unedig America

Yn y cyfamser roedd William Rowlands wedi sefydlu ei gylchgrawn misol Y Cyfaill o'r Hen Wlad yn America ym 1838. Daeth y cylchgrawn yn y man yn gyhoeddiad swyddogol y Methodistiaid Calfinaidd yn y Taleithiau, a pharhaodd i ymddangos tan 1933. Hwn oedd y cyntaf o blith nifer o gylchgronau enwadol a gyhoeddwyd gan Gymry America, fe'i dilynwyd yn y man gan deitlau eraill megis:

• Y Cenhadwr Americanaidd (1840-1904), cyhoeddiad yr Annibynwyr

• Y Seren Orllewinol (1844-67), cyhoeddiad y Bedyddwyr

• Gwawr Americanaidd (1872-96), cyhoeddiad y Bedyddwyr

Nid yw'n annisgwyl efallai fod sefyllfa'r wasg gyfnodol Gymraeg yn America yn adlewyrchu sefyllfa'r wasg yng Nghymru, ac mai'r cyhoeddiadau enwadol hyn a lwyddodd orau.

Er hynny mae'n wir dweud bod y cyhoeddiadau hyn yn fwy na chyfnodolion enwadol a chrefyddol, gan eu bod hefyd yn darparu newyddion tramor a chenedlaethol, ac yn mynegi barn ar bynciau llosg y dydd. Roedd gan rai o olygyddion y cyhoeddiadau hyn argyhoeddiadau pendant, megis Robert Everett, perchennog a chyhoeddwr Y Cenhadwr Americanaidd. Roedd ef am ddiddymu'r fasnach mewn caethion a rhoes fynegiant croyw i'w ddaliadau yn ei gylchgrawn. Yna ym 1843 sefydlodd Y Dyngarwr fel cyhoeddiad misol a gondemniai gaethwasiaeth yn ddiarbed. Prin flwyddyn fu ei barhad, ond rhoes Everett gynnig arall ar gylchgrawn tebyg ym 1850 pan sefydlodd Y Detholydd a barhaodd am 2 flynedd.

Cyhoeddwyd cylchgronau plant gan Gymry America hefyd, megis Yr Ysgol (Efrog Newydd, 1869-70), a ddilynwyd gan Blodau yr Oes a'r Ysgol (1872-75), a seiliwyd i raddau ar Trysorfa'r Plant, cylchgrawn llwyddiannus Thomas Levi yng Nghymru.

Ymhlith y cylchgronau llenyddol roedd:

• Y Cylchgrawn Cenedlaethol (Efrog Newydd, 1853-6)

• Y Bardd (Scranton, 1858)

• Traethodydd yn America (Efrog Newydd, 1857-61)

Cynhwysai'r Traethodydd erthyglau gwreiddiol gan lenorion Cymraeg America, yn ogystal â defnyddiau a godwyd o gylchgrawn Lewis Edwards o'r un enw a gyhoeddwyd yng Nghymru. Yr oedd The Cambrian a ymddangosodd gyntaf yn Cincinnatti ac yna yn Remsen, Efrog Newydd, ymhlith yr ychydig gylchgronau Saesneg a gyhoeddwyd i wasanaethu'r cymunedau Cymreig yn y Taleithiau, a ffynnodd yn ystod y blynyddoedd 1880-1910.

Roedd cyfanswm o 21 o newyddiaduron yn gwasanaethu Cymry America ar ryw adeg neu'i gilydd rhwng 1832 a’r 1920au. Byrhoedlog oedd y mwyafrif llethol ohonynt, ond llwyddodd rhai teitlau i oroesi am 5 mlynedd neu fwy, megis Y Cymro Americanaidd (Efrog Newydd, 1855-60), Y Wasg (Pittsburgh, 1871-90), a Colomen Columbia (Emporia, Kansas, 1883-93).

Yn naturiol ddigon lleihau'n raddol wnaeth rhif siaradwyr y Gymraeg yn America yn chwarter olaf y 19eg ganrif, ac erbyn yr 1880au roedd amryw o'r cyfnodolion a'r newyddiaduron hyn eisoes wedi troi'n gyhoeddiadau dwyieithog. Y mwyaf llwyddiannus o'r holl gyhoeddiadau oedd Y Drych Americanaidd a sefydlwyd gyntaf yn Efrog Newydd ym 1851. Fe'i symudwyd i Utica, un o ganolfannau cyhoeddi Cymraeg pwysicaf America ym 1861 a buan y datblygodd i fod yn brif newyddiadur Cymry'r Taleithiau Unedig. Cymraeg oedd iaith Y Drych hyd at ddechrau’r 1930au a dechreuwyd ei gyhoeddi'n fisol yn hytrach nag yn wythnosol ym 1940.

Bu nifer sylweddol o Gymry yn weithgar yn sefydlu newyddiaduron Saesneg yn y Taleithiau hefyd. Brodor o Forgannwg oedd Thomas Price ('Cuhelyn') a sefydlodd The Workmans Advocate a'r Minersville Bulletin yn ystod y 50au. Cymro hefyd, gŵr o'r enw George Jones oedd un o sefydlwyr The New York Times. Roedd gan Ellis Roberts, perchennog The Utica Morning Herald, a George Harries cyhoeddwr The Washington Evening Star gysylltiadau agos â Chymru hefyd.