Mapiau o Gymru

Cyfeirnod: Folio 152

Cyhoeddwyd yn 1486, dyma’r cofnod daearyddol hynaf o Gymru sydd wedi goroesi ac mae wedi ei dynnu o Geographia, traethawd ar gartograffeg a ysgrifennwyd yn wreiddiol yn yr 2il ganrif gan y daearyddwr Groegaidd, Claudius Ptolemy. Mae’n un o’r mapiau printiedig cynharaf o Ynysoedd Prydain, a hwn yw'r eitem hynaf yng nghasgliad mapiau’r Llyfrgell Genedlaethol. Nid oes unrhyw gopïau gwreiddiol o’r gwaith wedi goroesi o'r cyfnod Rhufeinig, dim ond fersiynau mwy diweddar sy’n bodoli, mewn llawysgrifau (13eg-14eg ganrif) ac yn brintiedig (15fed-16eg ganrif).

Dolenni perthnasol

• Mapiau Cynnar o Gymru
• Ptolemi, Wicipedia

Cyfeirnod: MAP 5007

Dyma’r map printiedig cynharaf yn benodol o Gymru ac fe’i crynhowyd gan Humphrey Llwyd (1527-1568), ychydig cyn ei farwolaeth. Fe’i cyhoeddwyd yn gyntaf yn 1573 gan Abraham Ortelius. Cambriae Typus yw’r map printiedig cyntaf i ddangos Cymru fel rhanbarth ar wahân. Er bod ganddo lawer o anghywirdebau e.e. mae’n dangos Cymru fel petai yn ymestyn i’r Afon Hafren (ac felly yn cynnwys rhannau mawr o beth a elwir yn awr yn Lloegr), roedd yn welliant mawr ar fapiau cynt. Yn Cambriae Typus, canolbwyntiodd Llwyd ar greu map hanesyddol a diwylliannol yn hytrach na phortreadu’r sefyllfa wleidyddol gyfoes.

Dolenni perthnasol

• Mapiau Cynnar o Gymru
• LLWYD (LHUYD), HUMPHREY (c. 1527 - 1568), Y Bywgraffiadur Cymreig
• Llwyd, Humphrey (1527–1568), ODNB, ar gael o fewn LlGC
• Ortelius, Abraham (1527–1598), ODNB, ar gael o fewn LlGC

Cyfeirnod: MAP 01003

Roedd Christopher Saxton (1542?-1610/11) yn dirfesurydd proffesiynol ac mae’r map yma, a grynhowyd yn 1580, yn ymddangos fel ymgais i greu map o Gymru. Er na gyhoeddwyd y map erioed, mae llawer o’r wybodaeth yn ymddangos ym map Wal Saxton o Loegr a Chymru (1597). Mae’r cyfuniad o blatiau printiedig a gwybodaeth llawysgrif yn gwneud y map yma yn unigryw. Mae’n rhoi darlun gymharol gywir o’r morlin a’r portread manwl cywir cyntaf o nodweddion megis Ynys Môn, Porth Sain Ffraid a gorynysoedd Llŷn a Gŵyr, sy’n golygu ei fod yn ffynhonnell hanesyddol a daearyddol amhrisiadwy. Prynwyd y map yma gan y Llyfrgell Genedlaethol yn 1986 gyda chymorth ariannu allanol oddi wrth Gronfa Goffa’r Dreftadaeth Genedlaethol a Chyfeillion y Llyfrgell.

Dolenni perthnasol

• Mapiau Cynnar o Gymru
• Saxton, Christopher (1542x4–1610/11), ODNB, ar gael o fewn LlGC

Cyfeirnod: MAP 5024

Yn 1611 cyhoeddodd John Speed (1551/2-1629), hanesydd Saesnig a chartograffydd enwog, ei ‘Theatre of the Empire of Great Britain’. Dyma’r ymgais Saesnig cynharaf i gyhoeddi atlas ar raddfa fawr. Mae’r 2il gyfrol o’r 4 yn y gwaith hwn yn ymdrin â Chymru ac yn cynnwys map o Gymru (dyddiedig 1610) ynghyd â mapiau unigol o’r 13 sir Gymreig. Roedd ‘Theatre’ Speed yn llwyddiannus dros ben a daeth y mapiau i fod yn sylfeini ar gyfer atlasau ffolio a gynhyrchwyd i fyny hyd at ganol y 18fed ganrif.

Dolenni perthnasol

• Mapiau Cynnar o Gymru
• Speed, John (1551/2–1629), ODNB, ar gael o fewn LlGC

Ganwyd John Evans yn Llwyn-y-groes ger Llanymynech yn 1723. Mae'n debyg iddo ddechrau gweithio ar ei fap o Ogledd Cymru cyn 1776, ond ni gyhoeddwyd y map tan 1795, blwyddyn ei farwolaeth. Ariannwyd y gwaith drwy danysgrifiad. Un o'r tanysgrifwyr oedd Thomas Pennant, a ysgrifennodd lythyr yn 1792 ar ran y tanysgrifwyr yn annog Evans i gwblhau'r gwaith. Yn ogystal â delwedd o'r map mae rhestr y tanysgrifwyr hefyd ar gael yma.

Ysgythrwyd y map gan gymydog agos i Evans sef Robert Baugh, Clerc Plwyf Llanymynech a syrfëwr a mapiwr ynddo'i hun. Pan gyhoeddwyd y map o Ogledd Cymru, hwn oedd y map mwyaf manwl a chywir a gynhyrchwyd erioed ac ni ragorwyd arno hyd nes i'r Arolwg Ordnans ddechrau cyhoeddi mapiau o Ogledd Cymru yn yr 1830au.

Roedd map Evans yn ddefnyddiol iawn i deithwyr gan ei fod yn cynnwys y ffyrdd tyrpeg newydd. Dangosai'r map hefyd lawer o gartrefi'r boneddigion lleol, nifer ohonynt yn rai a danysgrifiodd i'r map. Cyhoeddwyd fersiwn ar raddfa lai o'r map yn 1797 gan Dr John Evans, mab yr awdur, ac ysgythrwyd hwn hefyd gan Baugh. Ail-gyhoeddwyd y fersiwn lai yn 1802. Roedd y fersiwn hon yn ddigon bach i'w phlygu a'i rhoi mewn poced i'w defnyddio tra'n teithio.

Cafodd Emanuel Bowen ei eni yn Nhalyllychau, Sir Gaerfyrddin yn 1693 neu 1694. Yn 1709 aeth yn brentis i ysgythrwr o Lundain o'r enw Charles Price, a oedd yn wreiddiol o Sir Gaerfyrddin hefyd, ac a fu yn ei dro yn brentis i'r mapiwr enwog John Seller. Mae gan Bowen le amlwg ym masnach mapiau’r ddeunawfed ganrif y tu hwnt i'w waith ei hun gan fod ganddo sawl prentis, gan gynnwys y mapwyr enwog Thomas Kitchin, a ddaeth yn fab-yng-nghyfraith iddo, a Thomas Jefferys.

Y map o dde Cymru oedd y map mwyaf manwl o’r rhanbarth hyd hynny ac roedd yn llawer mwy manwl a chywir na’r holl fapiau sirol blaenorol o dde Cymru a oedd i gyd yn deillio o arolwg Saxton yn y pen draw. Mae copïau o argraffiad gwreiddiol 1729 y map yn eithaf prin.

Un nodwedd ddiddorol o'r map yw'r rhestr o danysgrifwyr sydd wedi’i hargraffu ar waelod y map. Roedd cynhyrchu map newydd, yn enwedig os byddai rhywun yn gwneud unrhyw waith arolygu, yn waith drud ac roedd yn eithaf cyffredin yn y cyfnod yma i fapwyr gasglu arian er mwyn ymgymryd â'r gwaith drwy ofyn i bobl danysgrifio am gopi o'r map cyn iddo gael ei greu. Fel rhan o'r tanysgrifiad, roedd yn gyffredin cynnwys tai neu ystadau boneddigion a oedd wedi tanysgrifio ar y mapiau. Yn yr achos hwn mae cod alffaniwmerig yn dilyn enw pob tanysgrifiwr sy'n rhoi cyfeiriad grid y man ble mae eu heiddo i'w weld ar y map.

Yn ddiweddarach bu'r map o dde Cymru yn sail i'r mapiau sirol o siroedd de Cymru a gafodd eu hysgythru gan Bowen a Kitchin ar gyfer y Large English Atlas ac a gyhoeddwyd gan John Tinney yn 1754. Ailgyhoeddwyd y map ei hun tua 1766. Mae copïau o'r ddau rifyn i'w gweld yma.

A New and accurate map of South Wales containing the counties of Pembroke, Glamorgan Cyfeirnod: Roller MAP A234

A New and accurate map of South Wales … Cyfeirnod: MAP 3420