Roedd arolygon tir canoloesol yn ddogfennau a baratowyd ar gyfer arsylwi, ysgrifennu neu ddisgrifiadau llafar. Dim ond yn ystod yr unfed ganrif ar bymtheg y cychwynwyd ychwanegu mapiau manwl at yr arolygon ysgrifenedig.
Roedd y mapiau, a oedd yn y bôn, yn gofnodion preifat o berchnogaeth neu feddiannaeth a oedd hefyd yn cynorthwyo i reolaeth ystadau, ac yn fuddiol hefyd fel tystiolaeth gyfreithiol neu brofeb. Roedd newidiadau amaethyddol hefyd yn cynyddu'r galw cyson am fapiau ystad.
Beth yw mapiau ystâd?
Mae gan Lyfrgell Genedlaethol Cymru gasgliad mawr a phwysig o fapiau llawysgrif ystadau yn perthyn i Gymru, yn amrywio mewn dyddiad o’r 16eg ganrif i’r 20fed ganrif. Dim ond ychydig o ystadau mawr yng Nghymru a arolygwyd cyn 1760, cynhaliwyd y mwyafrif o'r arolygon rhwng 1760 a 1800. Defnyddir y term “Mapiau Ystadau” ar gyfer amrywiaeth eang o gynlluniau, e.e. mapiau yn dangos eiddo sengl a rhai yn darlunio tiroedd cyfan ystâd fawr. Maent yn amrywio'n fawr o fod yn weithiau cymhleth a manwl wedi eu lliwio'n hyfryd i ddarluniau gwaith amrwd. Dogfennau ffwythiannol i ddangos eiddo'r perchennog yn unig heb unrhyw fanylion diangen oedd y mapiau yma. Gan amlaf, fe gomisiynwyd y mapiau hyn gan dirfeddianwyr ac fe’u crëwyd ar gyfer defnydd preifat gan dirfesurwyr masnachol.
Yr enghraifft gynharaf yw'r arolwg o faenorau Crughywel a Thretŵr (1587). O tua canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg, daeth mapiau yn symlach ac fe'u seilwyd yn fwyfwy ar fapiau ar raddfa fawr sydd ar gael yn hawdd ar ffurf mapiau degwm a mapiau Arolwg Ordnans, gan gael gwared ar yr angen am arolygon costus preifat. Roedd mapiau ystad yn aml yn rhan o gasgliad mwy o ddogfennau, ac fe geir nifer ohonynt yn y Llyfrgell.
Mae mapiau ystadau yn aml yn cynnwys gwybodaeth dopograffig ar nodweddion a anwybyddwyd neu na chawsant eu cynnwys gan grewyr mapiau diweddarach. Weithiau ceir llyfr cyfeirio hefyd, neu yn fwy arfeol grynodeb cryno ar y map ei hun, yn rhoi manylion am erwau a defnydd tir ac yn enwi tenantiaid a chaeau.
Detholiad digidol o’n Mapiau Ystadau
Ystâd Badminton (Arolwg o Faenorau Crucywel a Thrê-twr, 1587, un o’r arolygon cynharaf o ystâd gyfan)
Cyfeirnod: Badminton Volume 3
Mae Cyfrol 3 o gasgliad Badminton yn un o’n cyfrolau mapiau ystâd mwyaf pwysig. Wedi ei gynhyrchu yn 1587, mae’n cynnwys arolwg o Faenorau Crucywel a Thrê-twr. Mae’n un o’r arolygon cynharaf a gynhyrchwyd ym Mhrydain o ystâd gyfan, a gynhaliwyd ar raddfa sengl gan ddefnyddio arddull a dull sengl. Mae hefyd yn ddiddorol gan fod nifer o gopïau hwyrach ohono wedi eu cynhyrchu mewn llawysgrif yn y 18fed ganrif a'r 19eg ganrif.
Ystâd Gogerddan (Cipolwg ar ddatblygiad a dirywiad ystâd diriog yng Ngogledd Ceredigion)
Cyfeirnod: Mapiau cyn y 19eg ganrif a Chyfrolau 36-40 & 113
Daeth casgliad Gogerddan i Lyfrgell Genedlaethol Cymru yn 1949 ac mae’n cynnig cipolwg diddorol iawn i ddatblygiad ystâd diriog yng Nghymru a'i dirywiad maes o law. Lleolwyd rhan fwyaf o dir yr ystâd yng Ngogledd Ceredigion, ond lleolwyd tiroedd ger Machynlleth ac ymhellach i ffwrdd yn ogystal.
Roedd canolfan y brif ystâd yn agos iawn i Aberystwyth, ger pentref Penrhyn-coch. Mae plasty ac adeiladau eraill yr ystâd yn awr yn gartref i Sefydliad y Gwyddorau Biolegol, Amgylcheddol a Gwledig sy’n rhan o Brifysgol Aberystwyth.
Yn ychwanegol i fapiau unigol, cyn y 19eg ganrif, mae Llyfrgell Genedlaethol Cymru hefyd wedi digido nifer o gyfrolau sy’n cynnwys arolygon cyflawn o rannau o’r ystâd.
Mapiau Ystâd Gogerddan (Cyfrolau)
- Llanfair Clydogau and Llanddewibrefi estates Cyfeirnod: MS. Map Vol. 36
- Maps of the Gogerthan Estate in the several counties of Cardigan and Montgomery Cyfeirnod: MS. Map Vol. 37
- Court Grange Estate in the county of Cardigan Cyfeirnod: MS. Map Vol. 38
- Maps of the estate of Edward Loveden Loveden Esqr. Cyfeirnod: MS. Map Vol. 39
- A survey of the estates of Walter Pryse Esquire Cyfeirnod: MS. Map Vol. 40
- A survey of the estates belonging to Walter Pryse Esquire in the counties of Brecknock and Gloucester Cyfeirnod: Gogerddan 113
Mapiau cyn y 19eg ganrif, Ystâd Gogerddan
- Llwyn Nant y Dyniewid [sheepwalk] in the Parish of Llanfihangel Cyfeirnod: Gogerddan 25
- Pen y Gaer in the parish of Llanfihangel geneu’r glyn Cyfeirnod: Gogerddan 33a
- An accurate map of the Demeasns of Cynnill-mawr and Argoed-Vach in the parish of Llanvihangel-generglynne Cardiganshire Reference: Gogerddan 35
- Plan of the outlines of Lodge park, Hen hafod, Trwyn y Buarth and Bodfagen Cyfeirnod: Gogerddan 58
- Map of Blwch-y-styllen in the parish of [Llanbadarn Fawr], Cardiganshire Cyfeirnod: Gogerddan 71
- A new and correct map of the tenement of Gloucester Hall Cyfeirnod: Gogerddan 78
- Gogerthan garden Cyfeirnod: Gogerddan 79
- Gogerthan gardens Cyfeirnod: Gogerddan 80
- Map and survey of an estate in West Challow in the County of Berks Cyfeirnod: Gogerddan 101
- A farm in Wymandham [sic] in the county of Leicester Cyfeirnod: Gogerddan 103
- A survey of Nantcollen, Glan-y-Mor and Tan-y-Voel farms in the parish of Llanbadarn vawr in the county of Cardigan Cyfeirnod: Gogerddan 105
- A survey of Bron-y-Gof farm and some adjoining lands, part of Ucha-yn-y-Vainer township in the parish of Llanbadarn in the county of Cardigan Cyfeirnod: Gogerddan 106
- Map of Cors Fochno and the several islands situate thereinwith part of the navigable River Dovey in the county of Cardigan Cyfeirnod: Gogerddan 108
- A map of the Borough of Aberystwith with several farms, messuages and lands in the parish of Llanbadarnfawr and county of Cardigan Cyfeirnod: Gogerddan 110
- A map of several lands and tenements situate and lying in or near the parish of Machynlleth in the county of Montgomery Cyfeirnod: Gogerddan 112
- A map of part of Rhoskellan Estate Cyfeirnod: Gogerddan 114a a 114b
- Gogerthan Gardens Cyfeirnod: Gogerddan 115
- An accurate survey of Gogerthan Gardens and the ground adjoining with true ground plans of the present buildings Cyfeirnod: Gogerddan 117
- A plan of the Mannor of Perveth commonly called Cwmmwd y Perveth Cyfeirnod: Gogerddan 211
- Gogerddan Estate, Northern Cardiganshire Cyfeirnod: Gogerddan 232
- A survey of Cwmbwr and Daran Vawr farms and such farms as adjoin thereto in the townships of Treveirig and Canol in the parish of Llanbadarn in the county of Cardigan Cyfeirnod: Gogerddan 107
Mwy o fapiau Ystâd Gogerddan
- Llanfair Clydogau and Llanddewibrefi estates
- Maps of the Gogerthan Estate in the several counties of Cardigan and Montgomery
- Court Grange Estate in the county of Cardigan
- Maps of the estate of Edward Loveden Loveden Esqr.
- A survey of the estates of Walter Pryse Esquire
- A survey of the estates belonging to Walter Pryse Esquire in the counties of Brecknock and Gloucester
- Llwyn Nant y Dyniewid [sheepwalk] in the Parish of Llanfihangel
- Pen y Gaer in the parish of Llanfihangel geneu’r glyn
- An accurate map of the Demeasns of Cynnill-mawr and Argoed-Vach in the parish of Llanvihangel-generglynne Cardiganshire
- Plan of the outlines of Lodge park, Hen hafod, Trwyn y Buarth and Bodfagen
- Map of Blwch-y-styllen in the parish of [Llanbadarn Fawr], Cardiganshire
- A new and correct map of the tenement of Gloucester Hall
- Gogerthan garden
- Gogerthan Gardens gan William Combs, 1765
- Map and survey of an estate in West Challow in the County of Berks
- A farm in Wymandham [sic] in the county of Leicester
- A survey of Nantcollen, Glan-y-Mor and Tan-y-Voel farms in the parish of Llanbadarn vawr in the county of Cardigan
- A survey of Bron-y-Gof farm and some adjoining lands, part of Ucha-yn-y-Vainer township in the parish of Llanbadarn in the county of Cardigan
- Map of Cors Fochno and the several islands situate thereinwith part of the navigable River Dovey in the county of Cardigan
- A map of the Borough of Aberystwith with several farms, messuages and lands in the parish of Llanbadarnfawr and county of Cardigan
- A map of several lands and tenements situate and lying in or near the parish of Machynlleth in the county of Montgomery
- A map of part of Rhoskellan Estate
- Gogerthan Gardens by William Combs and Thomas Lewis, 1765
- An accurate survey of Gogerthan Gardens and the ground adjoining with true ground plans of the present buildings
- A plan of the Mannor of Perveth commonly called Cwmmwd y Perveth
- Gogerddan Estate, Northern Cardiganshire
- A survey of Cwmbwr and Daran Vawr farms and such farms as adjoin thereto in the townships of Treveirig and Canol in the parish of Llanbadarn in the county of Cardigan
Ystâd Crosswood (12 map yn dangos tiriogaeth Ystâd Crosswood)
Roedd y mapiau hyn yn wreiddiol yn rhan o gofnodion Ystâd Crosswood (Trawscoed) a oedd yn eiddo i deulu Vaughan, Ieirll Lisburne yn ddiweddarach. Mae'r rhan fwyaf o'r mapiau yn dangos tiroedd yng Ngheredigion, gan gynnwys demên Crosswood ei hun. Ym 1947, trosglwyddwyd y plasty ynghyd â'r parc o'i amgylch, i Wasanaeth Ymgynghorol Amaethyddol Cymru. Adneuwyd y Cofnodion Ystâd gan Iarll Lisburne rhwng 1923 a 1964.
- Gaer Fawr divided as follows into four parts viz Maesnewydd, Lluestnewydd (situate in the Parish of Llanilar), the other two parts added to Brynrhudd and Lluestwen Cyfeirnod: Crosswood 52
- Hafod y rhid in the parish of Caron Cyfeirnod: Crosswood 145
- Fronwenllwyd-fawr and Fronwenllwyd-fach in the parish of Lledrod Cyfeirnod: Crosswood 146
- A map of Ty'n Cornel, and Maes-Glâs, in the parish of Carron and County of Cardigan belonging to The Right Honourable Lord Viscount Lisburn[e] Cyfeirnod: Crosswood 148a
- Map of the demeasne lands of Kilkennin in the county of Cardigan divided into two parts between Lord Lisburn and Jas. & Geo. Phillips Esqr Cyfeirnod: Crosswood 153
- Glanystwyth and Gwaununfuwch in the parish of Llanfhangel y Croyddin Creuddyn Cyfeirnod: Crosswood 154
- A map of sev'l slangs of ground proposed to be exchanged between the Rt Honble Ld Visct. Lisburn and the Honoble Col. Vaughan Cyfeirnod: Crosswood 331
- Blaen'r Esgir in the Parish of Carron, Cardiganshire belonging to Lord Lisburne & Mrs Bond, surveyed Oct'r 1799 Cyfeirnod: Crosswood 333
- Field plan, numbered to schedule giving field names and acreages. Adjoining landowners named. belonging to Lord Lisburne Cyfeirnod: Crosswood 338
- Troed Rhiw Seiri and Cwm y glo Cyfeirnod: Crosswood 345
- [Troed Rhiw Seiri and Cwm y glo] Cyfeirnod: Crosswood 346
- A map of Cross wood demesne and the lands adjacent belonging to the Right Honourable the Lord Viscount Lisburn, lying in the parishes of Llanafan and Llanfyhangel y Croithyn in the county of Cardigan Cyfeirnod: MAP 7188