Rhowch eich barn
Llenwch ein holiadur byr fel y gallwn ddefnyddio'ch sylwadau i wella ein gwasanaethau.
Roedd arolygon tir canoloesol yn ddogfennau a baratowyd ar gyfer arsylwi, ysgrifennu neu ddisgrifiadau llafar. Dim ond yn ystod yr unfed ganrif ar bymtheg y cychwynwyd ychwanegu mapiau manwl at yr arolygon ysgrifenedig. Roedd y mapiau, a oedd yn y bôn, yn gofnodion preifat o berchnogaeth neu feddiannaeth a oedd hefyd yn cynorthwyo i reolaeth ystadau, ac yn fuddiol hefyd fel tystiolaeth gyfreithiol neu brofeb. Roedd newidiadau amaethyddol hefyd yn cynyddu'r galw cyson am fapiau ystad.
Mae gan Lyfrgell Genedlaethol Cymru gasgliad mawr a phwysig o fapiau llawysgrif ystadau yn perthyn i Gymru, yn amrywio mewn dyddiad o’r 16eg ganrif i’r 20fed ganrif. Dim ond ychydig o ystadau mawr yng Nghymru a arolygwyd cyn 1760, cynhaliwyd y mwyafrif o'r arolygon rhwng 1760 a 1800. Defnyddir y term “Mapiau Ystadau” ar gyfer amrywiaeth eang o gynlluniau, e.e. mapiau yn dangos eiddo sengl a rhai yn darlunio tiroedd cyfan ystâd fawr. Maent yn amrywio'n fawr o fod yn weithiau cymhleth a manwl wedi eu lliwio'n hyfryd i ddarluniau gwaith amrwd. Dogfennau ffwythiannol i ddangos eiddo'r perchennog yn unig heb unrhyw fanylion diangen oedd y mapiau yma. Gan amlaf, fe gomisiynwyd y mapiau hyn gan dirfeddianwyr ac fe’u crëwyd ar gyfer defnydd preifat gan dirfesurwyr masnachol.
Yr enghraifft gynharaf yw'r arolwg o faenorau Crughywel a Thretŵr (1587). O tua canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg, daeth mapiau yn symlach ac fe'u seilwyd yn fwyfwy ar fapiau ar raddfa fawr sydd ar gael yn hawdd ar ffurf mapiau degwm a mapiau Arolwg Ordnans, gan gael gwared ar yr angen am arolygon costus preifat. Roedd mapiau ystad yn aml yn rhan o gasgliad mwy o ddogfennau, ac fe geir nifer ohonynt yn y Llyfrgell.
Mae mapiau ystadau yn aml yn cynnwys gwybodaeth dopograffig ar nodweddion a anwybyddwyd neu na chawsant eu cynnwys gan grewyr mapiau diweddarach. Weithiau ceir llyfr cyfeirio hefyd, neu yn fwy arfeol grynodeb cryno ar y map ei hun, yn rhoi manylion am erwau a defnydd tir ac yn enwi tenantiaid a chaeau.
Dyma ddetholiad digidol o’n Mapiau Ystadau:
Arolwg o Faenorau Crucywel a Thrê-twr, 1587, un o’r arolygon cynharaf o ystâd gyfan
Cipolwg ar ddatblygiad a dirywiad ystâd diriog yng Ngogledd Ceredigion
12 map yn dangos tiriogaeth Ystâd Crosswood