Ffotograffiaeth Gynnar Abertawe

Daguerreoteip Castell Margam

Y daguerreotype o Gastell Margam a dynnwyd gan y Parch. Calvert Richard Jones ar 9fed Mawrth 1841, yw un o'r ffotograffau Cymreig cynharaf (a ddyddiwyd yn gywir) sy'n hysbys, a'r unig daguerreotype gan Calvert Jones a oroesodd hyd y gwyddys. Mae'r dyddiad cynnar ac ansawdd y llun yn ei wneud yn un o'r delweddau pwysicaf yn hanes ffotograffiaeth. Anwybyddwyd gwaith y ffotograffydd am dros ganrif a dim ond yn awr y dechreuir cydnabod ei athrylith.

Darllen Pellach

• Llyfrgell Genedlaethol Cymru. "Calvert Richard Jones a Daguerreoteip Castell Margam." Testun arddangosfa. Llyfrgell Genedlaethol Cymru, 2000.

Llyfr ffotograffau LlGC 1

Ceir 89 ffotograff o deuluoedd Vivian a Dillwyn Llewelyn a'u cartrefi yn ardal Abertawe yn Llyfr ffotograffau LlGC 1. Cydnabyddir mai gwaith John Dillwyn Llewelyn a Thereza Mary Dillwyn Llewelyn yw'r mwyafrif o'r ffotograffau. Canolbwynta rhan fwyaf o'r cynnwys ar gartrefi o fewn eu cylch cymdeithasol a'u cymdogaeth, yn bennaf ar Benlle'r-gaer, Margam a Singelton. Ceir yr arysgrif canlynol ar y llyfr ffotograffau: "J. Traherne Moggridge from his mother, Jany 1st 1858". Y fam oedd Fanny, chwaer John Dillwyn Llewelyn, a briododd Matthew Moggeridge o Woodfield, Sir Fynwy. Prynwyd y llyfr gan y Llyfrgell Genedlaethol oddi wrth R. O. Dougan.

Nodiadau ychwanegol gan Mr Richard Morris o Abertawe (dogfen PDF)

Llyfr ffotograffau LlGC 2

Ceir 101 o ffotograffau o deuluoedd Dillwyn Llewelyn a Vivian yn y llyfr hwn ynghyd â golygfeydd o ardal Abertawe. Y mwyaf trawiadol yw'r golygfeydd o'r Mwmbwls, y rhaeadr ym Mhenlle'r-gaer, Bae Three Cliffs, portread o Syr Henry De La Beche gyda'i wyrion, a llun hudolus o bicnic ar furiau Castell Ystumllwynarth. Mae'n debyg fod y llyfr ffotograffau hwn yn rhodd gan Mrs Vivian i Montague Earle Welby, darpar ŵr Mary Dillwyn, gan ei fod yn cario'r arysgrif "M. E. Welby, from Mrs Vivan". Prynwyd y llyfr gan y Llyfrgell Genedlaethol oddi wrth R. O. Dougan.

Nodiadau ychwanegol gan Mr Richard Morris o Abertawe (dogfen PDF)

Llyfr ffotograffau LlGC 3

Mae'r llyfr ffotograffau hwn yn fwy o ran maint na Llyfrau ffotograffau LlGC 1 a 2. Y mwyaf trawiadol o'r 64 ffotograff sydd yn y gyfrol yw'r printiau mwy o ran maint sy'n dangos golygfeydd o gwmpas ystâd Penlle'r-gaer, yn arbennig y llynnoedd, y rhaeadr a'r coed. Ceir golygfeydd hefyd o Ddyffryn Dulas. Nid yw'r holl ffotograffau o'r maint mwy ac ymhlith ffotograffau llai ceir portread teimladwy o Thereza Mary Dillwyn gyda'i darpar ŵr Nevil Story-Maskelyne.

Nodiadau ychwanegol gan Mr Richard Morris o Abertawe (dogfen PDF)

Llyfr ffotograffau LlGC 249

Ceir 17 o brintiau halen yn y llyfr ffotograffau hwn sy'n cynnwys golygfeydd o ardal Gwyr gan gynnwys Bae Caswell, eglwys Oxwich, Penlle'r-gaer a Neuadd y Sgeti. Mae hefyd yn cynnwys golygfeydd trawiadol a gafaelgar gan Mary Dillwyn o bentrefi Ystumllwynarth a'r Mwmbwls. Tynnwyd golygfa o Ystumllwynarth o'r castell gan ddefnyddio ffenestr i fframio cychod pysgota ar y traeth, clwstwr o dai pysgotwyr a goleudy'r Mwmbwls yn y pellter. Mae golygfa arall o'r Mwmbwls yn rhoi ymdeimlad o'r Canoldirol i'r rhan hon o benrhyn Gwyr.

Nodiadau ychwanegol gan Mr Richard Morris o Abertawe (dogfen PDF)

Llyfr ffotograffau LlGC 900

Ymysg y 73 ffotograff mae portreadau o Calvert Richard Jones, ei wraig Portia a theulu, ffrindiau ag anifeiliaid anwes. Yn ogystal wedi'u cynnwys yn yr albwm mae astudiaethau arforol, golygfeudd strydoedd yng Nghaerdydd ac o bosib Bryste, golygfeydd allanol o blasdai gan gynnwys Somerville, Heathfield &, Foxton. Mae bob delwedd wedi cael ei osod yn ofalus a ffin inc wedi cael ei dynnu o'i gwmpas. Mae penawdau ar gyfer nifer fechan o'r lluniau, y plasdai i gyd. Nid oes penawdau i gyd-fynd â'r gweddill. Wedi ei gynnwys yn ogystal mae golygfa o'r llyn uchaf yn Penllergaer wedi ei dynnu gan John Dillwyn Llewellyn.

Nodiadau ychwanegol gan Mr Richard Morris o Abertawe (dogfen PDF)

Llyfr ffotograffau LlGC 3900 - Albwm ffotograffau Mary Dillwyn

Mae'r albwm yn cynnwys 42 print halen ac 1 print gwynwy. Ceir llofnod MD ar 17 o'r printiau, ac o'r herwydd adnabyddir y gyfrol fel Albwm Mary Dillwyn. Mae'r ffotograffau ynddo yn dyddio o oddeutu 1853 ac mae prif bynciau'r albwm, sef astudiaethau blodau, adar, a phortreadau, yn adlewyrchu diddordebau'r teulu. Teulu diwylliannol oedd teulu Dillwyn Llewelyn, yn hoff iawn o wyddoniaeth yn ei holl agweddau, ac ar dudalennau'r albwm ceir cipolwg ar yr unigolion a oedd yn gysylltiedig â'r bywyd deallusol yn ne Cymru a thu hwnt ar y pryd. Yn ogystal, ceir nifer o luniau yn ymwneud â bywyd bob dydd ym Mhenlle'r-gaer, gan gynnwys dau lun o godi dyn eira. 

Mae'r albwm yn fach o ran maint, 110 x 90 mm. Tociwyd pob ffotograff a'i osod yn ystyriol ar ddalen o bapur lliw. Ceir yr arysgrif Susan Franklen, Clemenstone y tu fewn i'r clawr. 'Roedd Susan Franklen yn nith i Mary Dillwyn ac yn gloff. Bu farw yn 1860 yn 25 oed ac mae'n debyg i'r albwm ddychwelyd i deulu Dillwyn Llewelyn ar ei marwolaeth. 

O ran maint a chynnwys nid oes eitem debyg i waith Mary Dillwyn yn bodoli mewn unrhyw gasgliad cyhoeddus ac nid oes iddynt, ychwaith, y swyn diamheuol benywaidd sydd i'r albwm hwn. Mae'n hysbys bod Mary Dillwyn yn defnyddio camera llai nag un ei brawd. Mantais hyn oedd y gellid defnyddio cyflymder caead llai, ffactor a oedd, efallai, yn cyfrannu at agosatrwydd a chynhesrwydd ei phortreadau.

Arloeswyr Cymreig

Abertawe yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg

Dechrau'r bedwaredd ar bymtheg 'roedd Abertawe yn borthladd a thref farchnad lewyrchus yn sgil diwydiannu cyflym. Ar y cychwyn daethpwyd â mwynau copr o Gernyw, yna o ogledd Cymru ac Iwerddon, ac yna o Sbaen, Ciwba a de America i'w mwyndoddi gan ddefnyddio'r tanwydd helaeth a oedd ar gael yn y de. Daeth y dref yn fyd-enwog am ei gweithfeydd metel heblaw am haearn. Dim ond Merthyr Tudful oedd yn debyg i'r lle o ran maint yng Nghymru. Ond yn wahanol i foelydd llwm a noeth Merthyr 'roedd Abertawe yn lle dymunol a oedd yn denu ymwelwyr i ymweld a'r bae a phrofi awyr y môr.

Arloeswyr Cymreig

'Roedd y teuluoedd mawr wedi parhau i fyw yn yr ardal gan gymryd diddordeb personol yn y diwydiannau newydd oedd o'u cwmpas. Gwnaeth teulu Vivian, Abaty Singleton (o Gernyw yn wreiddiol) ffortiwn o smeltio copr. Cwblhaodd John Henry Vivian a'i fab Henry Hussey Vivian ill dau eu haddysg drwy astudio dulliau cynhyrchu metel yn yr Almaen a Ffrainc. Yr oedd hen deuluoedd y dref hefyd yn ymwybodol iawn o werth gwyddoniaeth. Pan sefydlwyd Sefydliad Brenhinol De Cymru, fel cymdeithas wyddonol yn bennaf, yn Abertawe yn 1835, yr oedd y sylfaenwyr yn cynnwys aelodau o bron bob un o deuluoedd amlwg y dref.

Pwy oedd pwy?

Ar yr olwg gyntaf gall yr holl frodyr a chwiorydd, cefnderwyr a chyfnitherod, a chyfeillion sy'n ymddangos yn llyfrau ffotograffau Dillwyn Llewelyn ymddangos yn gymysglyd iawn. Isod ceir gwybodaeth fywgraffyddol am y nifer o'r rheiny sy'n ymddangos yn y llyfrau ffotograffau neu sy'n gysylltiedig â hwy.

Ystâd Penlle'r-gaer

I'r rhan fwyaf y dyddiau hyn pentref bychan ar gyrion dinas Abertawe yw Penlle'r-gaer. Ychydig sy'n sylweddoli fod yna blas bychan ynghyd â llynnoedd cychod, tai tegeirianau, arsyllfa seryddol, rhaeadr artiffisial a gerddi wedi'u tirlunio, wedi sefyll mewn dyffryn neillog gerllaw'r pentref. Dymchwelwyd y plas, ond mae'r llynnoedd, rhaeadrau, yr arsyllfa a rhai o'r coed a'r planhigion yn dal yno. Aeth ystâd Penlle'r-gaer yn angof, ond mae wedi estyn inni etifeddiaeth bwysig.

Teulu Dillwyn Llewelyn ym Mhenlle'r-gaer

Penlle'r-gaer oedd cartref teulu Dillwyn Llewelyn rhwng 1817-1936. Heb amheuaeth, yr oedd y stad yn ei hanterth yng nghyfnod John Dillwyn Llewelyn a'i deulu. Yr oedd gan y teulu diwylliedig hwn ddiddordebau eang gan gynnwys seryddiaeth, botaneg, celf a ffotograffiaeth. Trwy eu diddordeb mewn ffotograffiaeth yr enillasant eu lle mewn hanes.

Nid oedd yn syndod i drigolion Penlle'r-gaer pan gyhoeddodd William Henry Fox Talbot yn 1839 iddo ddarganfod y broses ffotograffig negatif/positif. Yr oedd yn rhannu nifer o ddiddordebau'r teulu ac yn ymwelydd cyson ag ardal Abertawe ers ei blentyndod. 'Roedd Emma, gwraig John Dillwyn Llewelyn, yn gyfnither iddo. Oherwydd eu diddordeb ysol buasai'n rhoi gwybod iddynt am ei arbrofion ffotograffig, a buasai'r teulu yn eu tro yn ceisio efelychu, dadansoddi a gwneud sylwadau ar ei waith.

Ffotograffiaeth ym Mhenlle'r-gaer

Y cyfnod prysuraf am ffotograffiaeth ym Mhenlle'r-gaer oedd y cyfnod rhwng 1841-1856. Yng nghasgliad y Llyfrgell Genedlaethol ceir pump o lyfrau ffotograffig o'r cyfnod hwn ynghyd â nifer o ffotograffau unigol. Mae'r llyfrau ffotograffau yn cynnwys portreadau teuluol anffurfiol, tirluniau, astudiaethau bywyd llonydd a phensaernïaeth. Weithiau mae'n anodd gwybod pwy ymhlith cylch teulu Dillwyn Llywelyn sy'n gyfrifol am ddelweddau unigol. Un rheswm dros hyn yw bod ffotograffiaeth yn weithgarwch i'r holl deulu gyda gwahanol aelodau â chyfrifoldeb dros wahanol gamau yn y broses. Mae'r llyfrau ffotograffau hyn yn cynnwys printiau a baratowyd gan ddefnyddio negyddion caloteip a cholodion gwlyb. Mae natur hamddenol portreadau'r teulu yn gwbl wahanol i'r portreadau ffurfiol iawn a fyddai'n cael eu cynhyrchu gan y stiwdios proffesiynol. Mae natur gartrefol y teulu o flaen y camera yn datgelu eu bod i gyd yn teimlo'n gartrefol y tu ôl i'r camera hefyd. Byddai'n hanner canrif neu fwy cyn i'r byd yn gyffredinol deimlo'r un mor gartrefol â hyn o flaen y camera.

Cyfnod yn dod i ben

Pylodd diddordeb y cylch mewn ffotograffiaeth tua diwedd y 1850au. Priododd Thereza a Mary a symud o Benlle'r-gaer. Ni wyddom a fu gan Calvert Richard Jones ddiddordeb mewn ffotograffiaeth ar ôl 1856. Erbyn yr 1860au 'roedd ffotograffiaeth wedi troi'n fasnachol. Yn dilyn datblygiadau technegol pellach yr oedd y broses o dynnu ffotograffau wedi dod yn haws ac 'roedd stiwdios yn dechrau ymddangos ar bob stryd fawr. Diogelwyd yr atgofion am y cyfnod aur hwnnw o dynnu ffotograffau ym Mhenlle'r-gaer mewn ffotograffau cochddu ar dudalennau llyfrau ffotograffau teulu Dillwyn Llywelyn.