Mae gan Lyfrgell Genedlaethol Cymru dros 40,000 o lawysgrifau yn ymwneud â Chymru a’r iaith Gymraeg. Ond a wyddoch chi fod ein casgliadau yn cynnwys yr hyn a dybir yw un o'r lawysgrifau leiaf a ysgrifennwyd yn gyfan gwbl yn Gymraeg?
Mae'r llyfr Plygain hwn (Llsgr. NLW 253A), a gynhyrchwyd mewn felwm rhwymedig ac a ysgrifennwyd rhwng 1618 a 1622, yn mesur dim ond 85 x 70mm, gan ei wneud nid yn unig yn un o'r llawysgrifau lleiaf yn y Gymraeg ond hefyd yn un o'r lleiaf yn y Llyfrgell. Wedi ei hysgrifennu yn llaw Thomas Evans (fl. 1596-1633), Hendreforfudd, mae’r gyfrol yn cynnwys yn bennaf englynion a gweddïau, ac argraffiad cynnar o'r Llyfr Plygain yn dyddio o 1618. Roedd Evans yn llenor brwd ac yn ysgrifennydd nid yn unig llyfrau gweddi ond hefyd barddoniaeth, achau, a thraethodau ar feddygaeth a seryddiaeth. Gwelir ei law mewn amryw lawysgrifau eraill, gan gynnwys NLW MS 187, Peniarth MS 147, Peniarth MS 157, a Llsgr. NLW 1553A a 1554A, ymhlith llawer eraill.
Fel llawer o lawysgrifau sydd wedi mwynhau bywyd mor hir, ychwanegwyd at y gyfrol dros y canrifoedd wrth i lenorion fanteisio ar unrhyw dudalennau gweigion. Yn y 19eg ganrif daeth i berchnogaeth yr hynafiaethydd a'r ysgolhaig Edgerton Phillimore (1856-1937), y mae ei enw a ysgrifennwyd ar glawr blaen y llawysgrif yn dwyn y dyddiad 1887. Aeth llawer o gasgliad Phillimore yn ddiweddarach i Syr John Williams, prif sylfaenydd y Llyfrgell, a’i rhoddodd i archifau LlGC yn 1907.
Roedd maint bychan y llawysgrif hon yn ei gwneud yn gludadwy iawn, ac mae ei glawr ychydig yn gytew yn sicr yn awgrymu ei bod wedi'i theithio a'i defnyddio. Gallwn ddychmygu ei fod yn ffitio i mewn i boced neu fag bach, ac efallai yn cael ei ddwyn allan a'i clasbiau pres yn cael eu torri'n agored i ddarllen gweddi neu damaid o wybodaeth. Mae traddodiad canu Plygain, gwasanaeth carolau Cymraeg a genir fel arfer adeg y Nadolig, yn dal i gael ei berfformio ledled Cymru fel yr oedd yn nyddiau Thomas Evans, gan ddod â’r hanes a gedwir yn y gyfrol fechan hon yn fyw.
Yn olaf, atebwn y cwestiwn y mae archifwyr wedi’i ystyried ers blynyddoedd – sut olwg sydd ar lawysgrif o faint coblyn Nadolig? Dyma Wilff, intern Nadolig Archifau a Llawysgrifau LlGC, ar gyfer graddfa.
Lucie Hobson
Archifau & Llawysgrifau LlGC
Categori: Erthygl