Gan fod llawer o fywyd canoloesol wedi’i ganoli o amgylch cred grefyddol, roedd gwasanaethau dyddiol yr eglwys (Matins, Lauds, Prime, Terce, Sext, None, Vespers, a Compline) yn helpu i nodi amser, yn enwedig i’r rhai mewn urddau sanctaidd. O ganlyniad, un o’r mathau mwyaf cyffredin o lawysgrifau a geir mewn cartrefi canoloesol oedd y rhai a oedd yn caniatáu i’r lleygwyr arsylwi’r gwasanaethau hyn – a elwir yn ‘lyfrau oriau’.
I'r rhai a allai eu fforddio, roedd llyfrau oriau yn aml yn llawn darluniau, a gallent wasanaethu cymaint o ddiben addurniadol ag un crefyddol. Ond i'r person lleyg cyffredin, roedd bywyd yn ymwneud mwy â'r flwyddyn ffermio a’r tymhorau. Roedd llawer o lyfrau oriau yn cynnwys darluniau o dasgau amaethyddol a gyflawnwyd ar wahanol adegau o'r flwyddyn, megis hau cnydau, amser cynaeafu, neu dorri coed, a oedd yn aml yn gysylltiedig â'r gwahanol ddyddiau gŵyl ar draws y flwyddyn.
Yn ystyr gyfreithiol, defnyddiwyd y dyddiau sanctaidd a seintiau hyn yn gyffredin mewn siarteri canoloesol i gofnodi'r dyddiad. Gellir gweld cannoedd o enghreifftiau o'r arfer hwn yng nghasgliad siarteri Abaty Margam, Sir Forgannwg, rhan o Gofnodion Stad Penrice a Margam yn LlGC.
Sefydlwyd Abaty Margam ym 1147 fel merch-dŷ i urdd y Sistersiaid yn Clairvaux a chafodd lawer iawn o dir gan Robert, iarll Caerloyw (Penrice & Margam siarter 1). Erbyn diwedd y 13eg ganrif, Margam oedd mynachlog gyfoethocaf Cymru, yn berchen ar dir a maenorau yng Nghymru a Lloegr, ac ysgrifennodd Gerallt Gymro am Margam yn ei Itinerarium Cambriae (tua 1191) mai hi oedd ‘by far the most renowned for alms and charity’. O ganlyniad, mae siarteri Abaty Margam, gan gynnwys rhai teuluoedd Penrice a Mansel, yn cynnwys un o’r casgliadau mynachlogaidd mwyaf a mwyaf cyflawn ym Mhrydain. Mae mwyafrif ei chofnodion yn cynnwys grantiau tir wedi’u selio i ac o lawer o deuluoedd llywodraethol Sir Forgannwg, yn amrywio o’r 12fed i’r 16eg ganrif. Yn ogystal â bod yn ffynhonnell hanes lleol i Forgannwg, mae siarteri Margam hefyd yn helpu i'w gosod mewn cyd-destun Ewropeaidd ehangach – nid yn unig yn cynnwys siarteri brenhinol a llythyrau patent, ond hefyd nifer o seliau pabaidd o'r 13eg ganrif (siarteri 82-84, 141, 171, 173-4, 185, 245) yn cadarnhau pwysigrwydd Margam i'r urdd Sistersaidd ac wedi'u dyddio mewn gwahanol leoliadau yn Ewrop, gan gynnwys Tivoli, Liege, Rhufain, a'r Lateran.
Yn nodweddiadol, mae pob siarter yn cofnodi'r diwrnod y cafodd ei lofnodi neu ei selio, a roddir fel arfer fel diwrnod gŵyl neu ddydd sant, a blwyddyn y brenin a deyrnasodd. Roedd Dydd Canol Haf neu Heuldro'r Haf – a ddethlir fel arfer tua'r 21ain o Fehefin ond a gedwir hefyd fel Dydd Sant Ioan neu Gŵyl Ifan yng Nghymru'r Oesoedd Canol oherwydd bod dydd gŵyl Sant Ioan Fedyddiwr yn disgyn ar y 24ain o Fehefin – yn ddyddiad arwyddocaol yn y flwyddyn ffermio gan ei fod yn nodi'r diwrnod hiraf a throad y tymhorau wrth i'r dyddiau fyrhau ac amser y cynhaeaf agosáu. Yn siarteri Margam, defnyddir Canol Haf fel cymal dyddio mewn sawl achos. Mae hawliad ymadael gan William de Marle i Abaty Margam (siarter 227, 1354) wedi'i ddyddio Dydd Canol Haf, tra bod siarteri 193 (1312) a 228 (1357), sydd hefyd yn hawliadau ymadael i'r Abaty, wedi'u dyddio ym Margam 'y Sul ar ôl Canol Haf' a'r 'Sadwrn ar ôl Canol Haf' yn y drefn honno. Nid o fewn grantiau tir yn unig y mae'r dyddio hwn yn digwydd. Nododd Siarter 233 (1366), a oedd yn manylu ar brawdlysoedd yn adfer pysgodfa eog Abad Margam oddi wrth un Res [Rhys] ac un Howel, fod pob un wedi cael dirwy o dair ceiniog mewn iawndal am eu lladrad pysgodfeydd ar y ‘dydd Llun cyn Dydd Gŵyl Ganol Haf’.
Mae'r thema amaethyddiaeth hon yn amlwg iawn wrth edrych ar y gofynion rhent yn rhai o siarteri Margam, sy'n nodi'r hyn a roddir yn gyfnewid am bob darn o dir. Gallai rhenti gynnwys da byw, cnydau, neu sbeisys, yn ogystal ag arian, a gallent nodi swm enwol (neu rhent ‘peppercorn’) i wneud cyfnewid cyfreithiol. Mae Siarter 302 (1315) yn gofyn am 'rhosyn yng Ngŵyl Haf' yn unig yn gyfnewid am rent hanner erw o dir; rhoddir rhosyn hefyd yn siarter 329 (1383) am fwrdais. Mae Siarter 306 (1315) yn nodi'n fwy hael garland o rosod i'w rhoi'n flynyddol yng Ngŵyl Haf yn gyfnewid am chwe erw a thri chwarter. Yn symbolaidd, yr unig amser y nodir bod rhosod yn cael eu rhoi yw yng Ngŵyl Haf, ac nid ydynt yn ymddangos fel cyfnewid ar unrhyw ddyddiad arall yn siarteri Margam. Roedd gan rosod arwyddocâd symbolaidd penodol yn herodraeth Saesneg a Chymreig yn y cyfnod canoloesol, efallai mai'r enghraifft fwyaf adnabyddus yw cynrychiolaeth tai Efrog a Lancaster gyda rhosod gwyn a choch yn herodraeth y Tuduriaid. Roedd rhosod hefyd i'w gweld ar seliau ac fel addurniadau mewn llawysgrifau.
Wrth gwrs, nid oedd y dyddiadau a roddwyd mewn siarteri bob amser yn ddibynadwy. Efallai mai Margam oedd yr Abaty cyfoethocaf yng Nghymru ond roedd newyddion yn y cyfnod canoloesol yn teithio'n arafach nag heddiw a gallai digwyddiadau'r cyfnod eu rhwystro. Er enghraifft, mae Siarter 336, a gyhoeddwyd yn ystod y cyfnod cythryblus a elwir yn Rhyfeloedd y Rhosynnau, wedi'i dyddio yn Oxwich, Gŵyr, ar 4ydd Ebrill, ond eto mae'n nodi'r flwyddyn (1461) fel teyrnasiad Harri VI, yn hytrach na theyrnasiad Edward IV a oedd wedi bod ar y 4ydd o Fawrth ynghynt. Yn amlwg, nid oedd cyhoeddiad esgyniad Edward wedi cyrraedd Gŵyr ar y pryd.
Roedd Abaty Margam yn dirnod amlwg yn ne Cymru am bron i bedair canrif, ond ni oroesodd ddiddymiad Harri VIII. Ym 1540, condemniodd Sêl Fawr Harri (yn cynnwys rhosyn Tuduraidd) yr Abaty a'i diroedd, gan gynnwys ei heglwys, tŵr cloch, pysgodfeydd, mynwent, melin ddŵr, a nifer fawr o'i faenorau i'w gwerthu i deulu Mansel am £938, chwe swllt ac wyth ceiniog (siarter 359). Gyda llaw, dyddiwyd y siarter a roddodd ddiddymiad Margam yn San Steffan ar 22 Mehefin. Mae’n ymddangos mai diwrnod olaf yr Abaty oedd Canol Haf.
Categori: Erthygl