Mae gan Lyfrgell Genedlaethol Cymru gasgliad sylweddol a phwysig o fapiau ystadau mewn llawysgrif sy’n berthnasol i Gymru; maent yn amrywio o ran eu dyddiad o’r 16eg i’r 20fed ganrif.
Defnyddir y term map ystadau ar gyfer amrywiaeth eang o gynlluniau, o fap yn dangos un eiddo i un sy’n dangos holl diroedd ystâd fawr. Comisiynwyd y mapiau yma fel arfer gan dirfeddianwyr ac fe’u lluniwyd at ddefnydd personol syrfewyr masnachol.
Mae’r mapiau ystadau yn rhan o’r darlun ehangach o dirlun gwledig Cymru a’i hanes. Mae’r mapiau ystadau cynnar yn dangos dechrau’r broses o newid yn y Gymru ôl-ganoloesol, ôl-ddiwydiadol wrth i berchnogaeth tir ddechrau crynhoi yn nwylo tirfeddianwyr mawr seciwlar. Mae’r arolygon degwm yn dangos y broses hon yn ei hanterth ac mae casgliad sylweddol y Llyfrgell o gatalogau arwerthiant yn dangos diwedd yr ystadau mawr wrth iddynt gael eu rhannu a’u gwerthu ar ddiwedd y 19eg ganrif a dechrau’r 20fed ganrif.
Mae llawer o’r mapiau ystâd ar raddfeydd mawr ac maent yn fanwl iawn, gyda rhai yn dangos coed unigol hyd yn oed. Yn aml mae’r darlunio o safon uchel iawn ac mae rhai o’r mapiau yma yn weithiau celf. Mewn achosion eraill dim ond brasluniau mewn pensil neu inc yw’r mapiau a chai’r rhain eu defnyddio ar gyfer gwaith bob dydd. Mae gan nifer o’r mapiau atodlen i fynd gyda hwy neu ‘dirlyfr’ yn rhoi manylion am nifer yr aceri, y defnydd a wnaed o’r tir, enwau caeau, tenantiaid ayb.
Fodd bynnag, arolygon ystadau yw’r rhan fwyaf o’r mapiau yn dangos tiroedd yn perthyn i ystad benodol. Mae’r mapiau hyn yn ffynhonnell werthfawr nid yn unig ar gyfer astudio’r ystadau eu hunain, ond hefyd mewn perthynas â hanes tirwedd, astudio ffiniau, a hanes teuluol ac adeiladau. Prif ddiddordeb y Llyfrgell yn awr yw ceisio sicrhau deunydd cyn dyfodiad yr arolygon degwm (1836) gan fod gweithiau diweddarach wedi eu selio yn bennaf ar y rhain neu ar fapiau OS.
Cedwir nifer o’r mapiau yma o dan enwau ystadau a thirfeddianwyr Cymru, e.e. Tredegar. Daeth llawer o’r deunydd hwn i’r Llyfrgell fel rhan o gasgliadau mwy o bapurau ystâd gan yr ystadau. Tynnwyd y mapiau o’r casgliadau archifol oherwydd rhesymau’n ymwneud â storio a chadwedigaeth. Mae rhai o’r eitemau yma yn parhau i gael eu rhestru yn y rhestr archifol ac yn aml mae’r dilyniannau rhifo wedi cael eu cadw.
O bryd i’w gilydd bydd y casgliadau o fapiau ystadau wedi eu henwi yn cynnwys copïau o’r arolwg degwm, rhai dyluniadau pensaernïol a chynlluniau sy’n perthyn i reilffyrdd, mwyngloddiau ayb, yr oedd y tirfeddiannwr, o bosib, yn gysylltiedig â hwy neu eu bod ynghlwm wrth eu heiddo. Mae yna hefyd rai mapiau printiedig yn y casgliad (yn bennaf mapiau Arolwg Ordnans (OS)), fel arfer gydag ychwanegiadau llawysgrif.
Yn ogystal â mapiau unigol neu gyfres o fapiau sy’n cynnwys ystadau mae yna dros 140 cyfrol o fapiau wedi eu rhwymo. Mae’r mapiau yn y cyfrolau hyn wedi cael eu catalogio’n unigol.
Ychwanegwyd pob caffaeliad oddi ar 1992 at Gatalog y Llyfrgell. Mae mwyafrif y deunydd o’r casgliadau wedi eu henwi a dderbyniwyd cyn y dyddiad hwn wedi eu hychwanegu at y catalog arlein, ac rydym yn gweithio i orffen y dasg. Nid yw'r hen gatalog cardiau oedd yn yr Ystafell Ddarllen bellach ar gael.
Yn ogystal â hyn, mae atodiadau printiedig gan rai o’r casgliadau wedi eu henwi o fapiau, ac mae’r rhain hefyd ar gael yn yr Ystafell Ddarllen, ynghyd â’r atodiadau archifol.
Mae gan lawer o archifdai lleol yn ogystal gasgliadau o fapiau ystadau sy’n perthyn i’w hardal hwy.