Archifau

Archifau’r Llyfrgell

Ceir amrywiaeth helaeth o archifau yn y Llyfrgell o ran eu maint, y math o ddogfennau a’r wybodaeth a geir ynddynt, ac o ran eu dyddiad. O siarteri canoloesol Abaty Sistersaidd Ystrad Marchell, ger Y Trallwng, i gofnodion diweddar Eisteddfod Genedlaethol Cymru; o archif wleidyddol y diweddar Gwynfor Evans i lyfrau lloffion Freddie Welsh – mae yma storfa o wybodaeth.

Yn ystod y blynyddoedd cynnar, cofnodion teuluoedd bonedd a’u stadau oedd nifer helaeth o’r archifau a dderbyniwyd gan y Llyfrgell. Ymysg yr archifau teuluol a stadol gellir enwi casgliadau megis:

• Badminton
• Tredegar
• Bute
• Penrhys a Margam
• Castell Powis
• Wynnstay
• Castell y Waun

Mae’r rhain yn gasgliadau sylweddol o ran maint, yn adlewyrchu twf, datblygiad a dylanwad y teuluoedd bonedd ymhob ran o Gymru ar hyd y canrifoedd.

Ceir ynddynt filoedd o ddogfennau gwreiddiol megis:

• dogfennau tir yn trosglwyddo eiddo
• llyfrau rhent yn rhestru tenantiaid a’u heiddo
• cofnodion maenorol
• gohebiaeth
• dogfennau yn ymwneud â gweinyddu’r stad

Ni ellir olrhain hanes diwydiannol, cymdeithasol ac economaidd Cymru heb ddefnyddio’r ffynonellau sydd ar gael ymysg cofnodion y stadau mawr a’r rhai mwy lleol eu dylanwad.

Gallwch chwilio'r casgliad ystadau trwy Archifau a Llawysgrifau LlGC neu trwy'r rhestr A-Z o 50 o'r casgliadau ystadau mwyaf/mwyaf poblogaidd.

Yn ddiweddarach daeth y Llyfrgell i gasglu mathau eraill o archifau, sef archifau corfforaethol (sefydliadau, cymdeithasau a chyrff cyhoeddus) ac archifau personol a theuluol.

Yn y categori hwn ceir archifau gwerthfawr tu hwnt o bwys cenedlaethol, megis:

• archif Yr Eglwys yng Nghymru. Ceir yma nifer o ffynonellau gwbl allweddol i’r rhai hynny sy’n olrhain hanes teulu megis: cofrestri bedyddiadau, priodasau a chladdedigaethau, adysgrifau’r esgob, ewyllysiau ac ymrwymiadau priodas

• archifau'r enwadau anghydffurfiol, yn enwedig archif y Methodistiaid Calfinaidd

• archif Llys y Sesiwn Fawr, sef llys barn oedd yn gwrando ar bob math o achosion o fân ladrata hyd at deyrnfradwriaeth rhwng 1543 a 1830

• archifau lu o sefydliadau diwylliannol megis yr Eisteddfod Genedlaethol, Cyngor Celfyddydau Cymru a Chwmni Opera Cymru

• archifau cyrff gwleidyddol, diwydiannol, amaethyddol, addysgiadol a phroffesiynol

Yn y categori hwn ceir archifau unigolion a theuluoedd sydd wedi cyfrannu yn helaeth at fywyd y genedl mewn gwahanol feysydd.

• Archifau gwleidyddion
• Archifau llenorion (Cymraeg a Chymreig)
• Archifau cerddorion a chyfansoddwyr
• Arlunwyr
• Ysgolheigion
• Naturiaethwyr
• Unigolion amlwg ym mywyd cyhoeddus y genedl

Gall y math amrywiol yma o archif, er enghraifft, fod o ddiddordeb i’r ysgolhaig sydd am astudio drafftiau llenyddol astrus (archif David Jones), i’r rhai hynny sy’n ymddiddori mewn cŵn (archif Doggie Hubbard) neu’r rhai hynny sy’n awyddus i ddysgu am fywyd gwyllt yng Nghymru (archif William Condry).

Gan mai deunydd crai hanes yw archifau, dylid eu defnyddio ar bob lefel mewn addysg - plant ysgol yn gwneud prosiect ar eu hardal leol; ysgolheigion mewn prifysgol yn dilyn ymchwil academaidd; neu aelodau o’r cyhoedd yn dilyn dosbarthiadau nos mewn hel achau.

Gall chwilfrydedd annog eraill i ddefnyddio archifau, megis awydd i ddarganfod hanes tŷ neu i olrhain yr enwau a ddefnyddiwyd ar gyfer caeau neu ffermydd cyfagos.  Beth bynnag yw’r rheswm, mae archifau yn ffynhonnell anhepgor ar gyfer astudio a dadansoddi hanes cymunedau lleol a hanes y genedl.