Mae Ebrill 6ed, 2023 yn nodi 70 mlynedd ers marwolaeth y bardd Idris Davies yn 1953. Daeth yn fardd hynod o fedrus, ac mae ei waith yn adnabyddus am ei onestrwydd swrth o gyfnod o galedi a newid yn Rhymni, De Cymru rhwng y ddau Ryfel Byd. Er mai dyma’r thema y mae’n fwyaf adnabyddus, trafododd Davies ryfel, gwleidyddiaeth, a ffydd yn ei weithiau, gyda Dylan Thomas a T.S. Eliot ymhlith ei edmygwyr.
Ganwyd ar 6 Ionawr 1905 yn Rhymni, yn fab i löwr, Evan, a’i wraig Elizabeth Ann. Fel nifer o fechgyn ifanc eraill, gadawodd Davies yr ysgol yn 14 oed i weithio fel glöwr ym Mhyllau Maerdy Abertyswg a Rhymni, fel ei dad. Daw amodau clawstroffobig a llethol y pyllau yn fyw yn nodiadau a chofiannau Davies, gan gynnwys disgrifio sut y collodd ran o’i fys canol mewn damwain mewn agwedd bron ddatgysylltiedig.
Daeth Davies yn gyfarwydd efo’r peryglon a helynt a wynebai’r dynion o ddydd i ddydd yn y pyllau, ac roedd mwy o galedi i ddod. Taniodd y Streic Gyffredinol 1926 a chyfnod hir o ddiweithdra ei ddicter dwfn o’r ymdriniaeth annheg a chaled o’r glowyr, a deimlir yn frwd drwy gydol ei farddoniaeth. Yn wir, y dicter a’r dirmyg hwn a ddaeth yn un o brif rinweddau Davies yn ei farddoniaeth.
Ac eto, trwy gydol y cynrychioliad barddonol galed hwn o fywyd De Cymru yn y 20fed ganrif gynnar daeth hefyd ymdeimlad cryf o falchder yn y Rhymni fel ei fro, ac yn wir o Gymru fel ei famwlad. Defnyddiodd gerddi megis Gwalia Deserta (NLW 22399C) fel awdl i’r werin nid yn unig i amlygu’r dioddef fe brofasant bobl De Cymru, ond hefyd eu gobeithion yn effeithiol di-ri.
Mae gwaith Idris Davies yn dal i sefyll fel tyst i un arall eto o feirdd mawr Gymru, er mae’n deg dweud nad yw bob amser wedi derbyn y clod yr oedd yn ei haeddu, yn enwedig yn ystod ei oes. Mae Llyfrgell Genedlaethol Cymru yn ffodus i gadw llawer o’i nodiadau, dyddiaduron, a gweithiau; rhoddir ei nodiadau a dyddiaduron (NLW MS 22402B, NLW MS 22414C) cipolwg unigryw o feddylfryd Davies, ac yn portreadu agwedd hynod feddylgar ac ar adegau sensitif at fywyd. Ffurfiodd ei flynyddoedd a’i ddioddefaint fel glöwr ei gariad dwfn a’i werthfawrogiad o symlrwydd ei hun, yn enwedig awyr iach a golau’r haul. Teimlir hyn yn frwd yn ei fyfyrdod tyner ar farwolaeth, Request:
‘Scatter my dust on the moorland
Where I dreamed my boyhood’s dreams,
Where the reeds are, and the curlews,
And the quiet springs and streams.’
Gellir pori eitemau Idris Davies a gedwir yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru ar Archifau a Llawysgrifau LlGC
Llyfryddiaeth
Jenkins, Islwyn (1986), Idris Davies of Rhymney: a personal memoir / by Islwyn Jenkins. Llandysul: Gomer.
Jenkins, I. & Black, C. (1990) Idris Davies: Bardd Cwm Rhymni = Idris Davies : Rhymney valley poet. Cardiff: HTV Cymru Wales Community Education Department.
Islwyn Jenkins, 2001, DAVIES, IDRIS (1905 – 1953), glöwr, ysgolfeistr a bardd Eingl-Gymreig.
Ceri Evans
Archifydd dan Hyfforddiant
Categori: Erthygl