Gwleidyddiaeth a hanes

David Lloyd George (1863 -1945)

Ganed David Lloyd George, gwleidydd, ym Manceinion yn 1863. Bu farw ei dad flwyddyn ar ôl iddo gael ei eni, a symudodd ei fam a’r plant i fyw gyda’i brawd Richard Lloyd (1834-1917) yn Llanystumdwy, Gogledd Cymru. Addysgwyd Lloyd George yn yr Ysgol Genedlaethol yno, ac ar ôl gadael yn 1878 yn bymtheg oed, aeth at gwmni o gyfreithwyr ger Porthmadog. Yn 1884 bu’n llwyddiannus yn arholiadau terfynol Cymdeithas y Gyfraith gan ennill anrhydedd a sefydlodd bractis ei hun yng Nghricieth lle gwnaeth enw iddo’i hun fel siaradwr huawdl a dadleuwr heb ei ail.

Yn 1890, cafodd ei ethol yn Ymgeisydd Rhyddfrydol dros fwrdeistrefi Caernarfon. Materion Cymreig oedd yn mynd â’i fryd fel aelod Seneddol ar y dechrau, yn benodol agwedd y llywodraeth tuag at ddatgysylltiad a phwnc y tir. Roedd yn ymgyrchydd amlwg dros Fudiad Cymru Fydd, oedd yn ceisio cael hunan lywodraeth i Gymru.

Daeth yn Llywydd y Bwrdd Masnach yn 1905, pan ddaeth y Rhyddfrydwyr i rym, ac amlygodd allu gweinyddol arbennig a dawn fel cyfaddawdwr. Yn Ebrill 1908, pan ddaeth H. H. Asquith yn Brif Weinidog, cymerodd Lloyd George ei le fel Canghellor y Trysorlys. Cyflwynodd ei gyllideb ddadleuol gyntaf yn 1909, a wrthodwyd gan Dŷ’r Arglwyddi. Yn 1911, llwyddodd i gyflwyno Mesur Yswiriant Cenedlaethol, oedd yn cynnwys yswiriant iechyd a diweithdra. Pan dorrodd yr Ail Ryfel Byd yn 1914 roedd her fawr yn ei wynebu i sefydlogi sefyllfa ariannol y wlad. Ym Mai 1915 ffurfiwyd y Llywodraeth Unedig gyntaf, daeth yn Weinidog Arfau, a phan fu farw’r Arglwydd Kitchener ym Mai 1916, fe’i holynodd fel Ysgrifennydd Rhyfel.

Yn Rhagfyr 1916, ymddiswyddodd H. H. Asquith, a daeth Lloyd George yn Brif Weinidog, gan arwain y wlad drwy flynyddoedd y rhyfel. Un o’r pethau pwysicaf a gyflawnodd yn ystod y cyfnod hwn oedd creu unoliaeth ymhlith arweinwyr lluoedd arfog y cynghreiriaid. Ar ôl i’r rhyfel ddod i ben, roedd yn un o’r rhai mwyaf blaenllaw yn y Gynhadledd Heddwch, a gynhaliwyd ym Mharis, yn 1919. Yn 1921, ar ôl trafodaeth hir, llwyddodd i sicrhau’r Cytundeb Eingl-Wyddelig. Yn 1922, pan ymddiswyddodd yr aelodau Ceidwadol o’r llywodraeth, gan ei gwneud yn amhosibl i’r llywodraeth unedig barhau, ymddiswyddodd Lloyd George yntau fel Prif Weinidog.

Bu’n weithgar ym maes gwleidyddiaeth am nifer o flynyddoedd, ond ni ddaliodd unrhyw swydd ar ôl hyn. Cyhoeddodd ei War Memoirs yn 1938. Yn ystod blwyddyn olaf ei fywyd, fe’i gwnaed yn Iarll Lloyd George o Ddwyfor 1af ac yn Is-iarll Gwynedd. Bu farw yn Llanystumdwy a chafodd ei gladdu ar lan yr afon Dwyfor.

Priododd ddwywaith; yn gyntaf i Margaret Owen, yn 1888, a chael pump o blant. Yn ail yn 1943, i Frances Stevenson a fu’n feistres ac yn ysgrifenyddes iddo am flynyddoedd. Dilynodd dau o’i blant, Gwilym a Megan, eu tad i faes gwleidyddiaeth.

---

Angharad Llwyd (1780 -1866)

Roedd Angharad Llwyd yn hynafiaethydd ac enillodd wobrau yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru. Fe’i ganed yng Nghaerwys, Sir y Fflint. Roedd ei thad yn hynafiaethydd nodedig ac yn Rheithor Caerwys, y Parchedig John Lloyd (1733-1793).

Enillodd wobr am ei thraethawd ‘Catalogue of Welsh Manuscripts, etc. in North Wales,’ yn Eisteddfod y Trallwng, 1824. Golygodd fersiwn diwygiedig o The History of the Gwydir Family, Syr John Wynn yn 1827. Enillodd ei phrif waith The History of the Island of Mona (1832), y wobr gyntaf yn Eisteddfod Biwmares, yn 1832. Roedd yn aelod o Gymdeithas y Cymrodorion Llundain.

William Ewart Gladstone (1809-1898)

Ganed William Ewart Gladstone, prif weinidog a gwleidydd, yn Lerpwl yn 1809, pumed plentyn Syr John Gladstone, barwnig cyntaf (1764-1851) a’i ail wraig Anne, née Robertson (1771/2-1835). Roedd ei dad yn AS ac yn fasnachwr llwyddiannus. Fe’i haddysgwyd yn Eton a Choleg Crist, Rhydychen. Yng Nghymdeithas Drafod yr Undeb yn Rhydychen gwnaeth enw iddo’i hun fel siaradwr o fri.

Daeth yn aelod seneddol dros Newark yn 1832, fel Ceidwadwr. Gwnaeth argraff, ac ar ôl nifer o is benodiadau o dan y Prif Weinidog, Robert Peel, fe’i penodwyd yn Llywydd y Bwrdd Masnach yn 1843. Roedd yn symud yn araf at ryddfrydiaeth, a phan wahanodd y Ceidwadwyr yn 1846, daeth yn Geidwadwr-Rhyddfrydol. Aeth drwy gyfnod o ddatgysylltiad gwleidyddol rhwng 1846 ac 1859, er iddo ddod yn Ganghellor y Trysorlys yn llywodraeth unedig yr Arglwydd Aberdeen, swydd a fyddai’n ei dal deirgwaith cyn diwedd ei yrfa.

Ymunodd â’r Rhyddfrydwyr yn 1859 ac fel arweinydd y Blaid Ryddfrydol, daeth yn Brif Weinidog yn 1868. O dan ei lywodraeth ef, sefydlwyd system o addysg genedlaethol. Gwnaeth newidiadau o bwys yn y system gyfiawnder ac yn y gwasanaeth sifil. Yn 1869 dadsefydlodd a dadwaddolodd yr Eglwys Brotestannaidd yn Iwerddon, a phasiodd Ddeddf Tir Iwerddon gyda’r nod o reoli perchnogion tir afresymol. Collodd Gladstone etholiad cyffredinol 1874, a daeth ei wrthwynebydd  Benjamin Disraeli yn Brif Weinidog y llywodraeth Geidwadol. Rhoddodd Gladstone y gorau i fod yn arweinydd y Rhyddfrydwyr, ond parhaodd i wrthwynebu a herio’r llywodraeth.

Yn 1880, daeth y Rhyddfrydwyr yn ôl i lywodraethu gyda mwyafrif ysgubol, a daeth Gladstone yn Brif Weinidog unwaith eto. Llwyddodd i weithredu cynllun o newidiadau seneddol, a gyfrannodd yn helaeth at sicrhau bod gan bob dyn bleidlais. Roedd yn araf i ymateb i rai materion ymerodrol, ac effeithiodd hyn ar ei boblogrwydd, ac yn 1885 trechwyd cyllideb y llywodraeth, gan arwain at ei ymddiswyddiad.

Yn ystod trydydd (1886) a phedwerydd (1892-1894) tymor Gladstone fel Prif Weinidog, roedd yn daer i gael mesur hunanlywodraeth i Iwerddon, a pharodd ei ymdrech i ddatrys hyn ar ôl gadael y llywodraeth. Ond holltwyd ei blaid gan yr ymgais i gyflwyno’r mesur, a chafodd ei wrthod. Ar ôl apelio i’r wlad, fe’i trechwyd yn yr etholiad. Yn 1893, ar ôl iddo ddychwelyd am y tro olaf i’r llywodraeth, pasiwyd mesur Hunanlywodraeth yn Nhŷ’r Cyffredin ond fe’i gwrthodwyd gan Dŷ’r Arglwyddi. Ac yntau’n mynd i oed ymddiswyddodd ym Mawrth 1894. Bu farw ym Mhenarlâg, ac fe’i claddwyd yn Abaty Dan Steffan.

Yn 1839 priododd Catherine, merch Syr Stephen Glynne, wythfed barwnig (1780-1815), a’u cartref priodasol oedd Castell Penarlâg yng Ngogledd Ddwyrain Cymru. Cawsant wyth o blant, gan gynnwys Henry Neville Gladstone (1852-1935), gŵr busnes a Herbert John Gladstone (1854-1930), gwleidydd Rhyddfrydol.

Owen M. Edwards (1858-1920)

Ganed a maged Syr Owen Morgan Edwards, hanesydd, addysgwr a llenor yn Llanuwchllyn, Sir Feirionnydd. Astudiodd yng Ngholeg y Bala, ac yna rhwng 1880-1883 aeth i Goleg Prifysgol Cymru, Aberystwyth, lle astudiodd Saesneg, hanes ac athroniaeth. Yna rhwng 1883-1884 astudiodd athroniaeth yng Nglasgow, ac aeth i Goleg Balliol, Rhydychen rhwng 1884-1887. Cafodd gyfnod llwyddiannus iawn yno gan ennill tair o brif wobrau’r brifysgol, ac yn 1887 graddiodd yn y dosbarth cyntaf mewn hanes.

Ar ôl treulio cyfnod yn teithio yn Ewrop, dychwelodd i fywyd academaidd yn Rhydychen, gan ddod yn ddarlithydd a thiwtor hanes. Dau ddylanwad pwysig arno yn ystod y cyfnod hwn yn Rhydychen oedd esthetigaeth Ruskin a William Morris, a Chymdeithas Dafydd ap Gwilym, fu’n gyfrifol am hybu astudio llenyddiaeth Gymraeg ar ddechrau’r 19eg ganrif.

O 1890 ymlaen bu’n golygu nifer o gylchgronau Cymreig, yn cynnwys Cymru Fydd (1890), Cymru (1891), Cymru'r Plant (1892), Wales (1894), Y Llenor (1895) a Heddyw (1897). Yn Cartrefi Cymru (1896), cyflwynodd gartrefi unigolion adnabyddus oedd wedi cyfrannu at fywyd diwydiannol Cymru. Yn 1906 sefydlodd 'Urdd y Delyn', cymdeithas plant a ragflaenodd 'Urdd Gobaith Cymru' a sefydlwyd gan ei fab Syr Ifan ab Owen Edwards yn 1922.

Yn 1907, penodwyd ef yn Brif Arolygydd Ysgolion, y cyntaf ohonynt, gan weithio i’r Adran Addysg Gymraeg oedd wedi ei sefydlu’n ddiweddar. Diwygiodd system addysg Cymru gan hybu dysgu Cymraeg a gwella awyrgylch ysgolion Cymru. Gweithiodd yn ddiflino i hybu gwybodaeth ac ymwybyddiaeth o’r iaith Gymraeg, a hanes a diwylliant Cymru.

Treuliodd un tymor fel AS Rhyddfrydol dros Sir Feirionnydd, ond ni safodd eilwaith yn etholiad cyffredinol 1900. Cafodd ei urddo yn Ionawr 1916 a chafodd D.Litt honoris causa gan Brifysgol Cymru yn 1918.

Llyfryddiaeth

• Archifau Cymru, ‘Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Lloyd George MSS’
• McGovern, Una (ed.), 2002. Chambers Biographical Dictionary. 7fed argraffiad. Edinburgh: Chambers Harrap
• H. C. G. Matthew, ‘Gladstone, William Ewart (1809-1898)’, Oxford Dictionary of National Biography, Oxford University Press, Medi 2004; arg. arlein, Mai 2008
• Wright, Evan Gilbert, ‘Angharad Llwyd (1780-1866)', Y Bywgraffiadur Arlein, Llyfrgell Genedlaethol Cymru, 1959; arg. arlein, 2007
• Robert Thomas Jenkins ‘Edwards, Sir Owen Morgan (1858-1920)', Y Bywgraffiadur Arlein, Llyfrgell Genedlaethol Cymru, 1959; arg. arlein, 2007