Yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru y ceir y casgliad gorau, a’r helaethaf, o lawysgrifau a ddaeth yn wreiddiol o lyfrgell Plasty Mostyn, sir y Fflint. Yn wreiddiol o gasgliad Syr Thomas Mostyn (1651-92), Gloddaith, neu o lyfrgelloedd eraill y teulu ym Modysgallen a Chorsygedol, mae’r 77 llawysgrif bellach yn eiddo i’r Llyfrgell.

Ymysg uchafbwyntiau’r casgliad mae: 

• copi o ddiwedd y 14eg ganrif o Itinerarium Cambriae a Descriptio Cambriae Gerallt Gymro (llsgr. NLW 3024C) 
• Llawysgrif Feddygol Mostyn (neu ‘Mostyn 88’), a ysgrifennwyd gan Gutun Owain tua 1487-9 (llsgr. NLW 3026C)
• ail ran Cronicl Elis Gruffudd, ‘y milwr o Galais’, sy’n adrodd hanes y cyfnod 1066-1552 (llsgr. NLW 3054D)
• Llyfr Achau Wiliam Cynwal, a ysgrifennwyd gan y bardd a’r achyddwr rhwng 1565 a 1585 (llsgr. NLW 21249B)
• casgliad enfawr John Jones, Gellilyfdy o englynion, casgliad a luniwyd ar wahanol adegau rhwng 1605 a 1618 (llsgr. NLW 3039B).

Hanes y casglu

Daeth prif ran casgliad llawysgrifau Plasty Mostyn i’r Llyfrgell yn 1918, yn rhodd gan Mr A. Cecil Wright o Brandwood House, ger Birmingham. Dyma lsgrau. NLW 3021-76, ac maent yn cyfateb i’r casgliad a ddisgrifiwyd gan J. Gwenogvryn Evans ar gyfer y Comisiwn Brenhinol ar Lawysgrifau Hanesyddol yng nghyfrol gyntaf ei Report on Manuscripts in the Welsh Language (London, 1898) [mae copi ystafell ddarllen y Llyfrgell yn croesgyfeirio at rifau cyfredol ar gyfer y llawysgrifau].

Yn dilyn rhodd 1918, nid ymddengys i’r Llyfrgell Genedlaethol brynu rhagor o eitemau yn arwerthiannau cyhoeddus Mostyn yn Sotheby’s ym Mawrth 1919 (dramâu cynnar Saesneg), Ebrill 1920 (llyfrau printiedig) a Gorffennaf 1920 (llawysgrifau, gan gynnwys llawysgrifau goreuredig).

Prynwyd grŵp arall o 17 llawysgrif o Fostyn gan y Llyfrgell Genedlaethol, - gan gynnwys pedair llawysgrif ganoloesol, - yn arwerthiant Mostyn yn Christie’s ar 24 Hydref 1974. Hwy bellach yw llsgrau. NLW 21238-54, a disgrifir hwy’n llawn mewn teipysgrif, dyddiedig 1975, yn ystafell ddarllen y Llyfrgell.

Maent yn cynnwys:

• llawysgrif fawr, yn cynnwys arnodiadau, o’r Efengyl yn ôl Luc, a luniwyd tua 1200, o bosibl yn Abaty Awstin Sant yng Nghaergaint (llsgr. NLW 21241E)
• llawysgrif o ganol y 15fed ganrif o Life of Our Lady, Lydgate (llsgr. NLW 21242C)
• pedair llawysgrif Gymraeg, yn cynnwys Llyfr Achau pwysig Wiliam Cynwal (llsgr. NLA 21249B) 
• tri chatalog llyfrgell, yn cynnwys catalog a luniwyd yn 1692 o gynnwys llyfrgell Gloddaith (llsgr. NLW 21239B).

Prynodd y Llyfrgell hefyd lyfrau printiedig yn nhri arwerthiant Mostyn yn Hydref 1974, a rhestrir y cyfrolau hyn mewn teipysgrif arall yn ein hystafell ddarllen.

Tros y blynyddoedd, llwyddodd y Llyfrgell i gasglu ambell gyfrol a grwydrodd yn sgil arwerthiannau Mostyn ym 1920 a 1974, a cheir y rheiny bellach ym mhrif rediad llawysgrifau NLW:

• casgliad o distinciones Lladin, o ddechrau’r 13eg ganrif (llsgr. NLW 21693B, a brynwyd yn 1980)
• esboniad gan awdur anhysbys ar Summa Theologiae Thomas Aquinas, wedi ei ysgrifennu gan ddwy law yn gynnar yn yr 17eg ganrif (llsgr. NLW 23877A, a brynwyd yn 2001).

Mae Llyfrgell Genedlaethol Cymru yn parhau i geisio prynu llawysgrifau o Fostyn wrth iddynt ymddangos ar y farchnad agored yn achlysurol.

Yn 1976, prynodd y Llyfrgell lawysgrif o farddoniaeth Gymraeg, o ganol yr 17eg ganrif, a fu unwaith ym meddiant cangen o deulu Mostyn yn Nhalacre, sir y Fflint. Catalogiwyd y llawysgrif hon, a adnabyddir bellach fel llsgr. NLW 21582E, mewn teipysgrif (1977) sydd ar gael yn ystafell ddarllen y Llyfrgell.

Amodau mynediad

Nodir amod mynediad cyfyngedig (‘Restricted access’) ar amryw o lawysgrifau Mostyn yn ein catalog. Golyga hyn fod copi dirprwyol o’r llawysgrif ar gael, ac y cyfarwyddir darllenwyr i ddefnyddio’r copi hwnnw yn y lle cyntaf, er mwyn arbed cyflwr y gyfrol wreiddiol. Gellir gwneud cais yn yr ystafell ddarllen, yn ôl yr angen, i gael gweld y llawysgrif wreiddiol.

Adnoddau mewn mannau eraill

Mae prif gorff Archif Mostyn, - sy’n eiddo i’r Stad o hyd, - ar adnau yn Archifdy Prifysgol Bangor. Cedwir rhai cofysgrifau eraill, sydd eto’n eiddo i Stad Mostyn, yn Archifdy Sir y Fflint.

Darllen pellach

• Dafydd Ifans, ‘Pedair llawysgrif Gymraeg o Fostyn’, Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, 19 (1975-6), tt. 209-216 [trafodaeth ar lsgrau. NLW 21248D, 21249B, 21250B a 21252B]
• Dafydd Ifans, ‘Llawysgrif barddoniaeth teulu Mostyn Talacre’, Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, 20 (1977-8), tt. 207-208 [trafodaeth ar lsgr. NLW 21582E].
• Daniel Huws, ‘Sir Thomas Mostyn and the Mostyn Manuscripts’, yn ei gyfrol Medieval Welsh Manuscripts (Cardiff & Aberystwyth, 2000), tt. 303-329.

MOSTYN 100!

Yn ystod ail hanner 2018, bydd Llyfrgell Genedlaethol Cymru yn dathlu canmlwyddiant dyfodiad y grŵp cyntaf o lawysgrifau o Fostyn i Aberystwyth. Mewn arddangosfa yn Oriel Hengwrt y Llyfrgell, o Fehefin hyd Ragfyr, dangosir eitemau o gasgliad y Llyfrgell, ochr yn ochr â rhai eitemau sy’n aros o hyd ym Mhlasty Mostyn, trysorau fydd yma am gyfnod byr. Cynllunnir cyfres o ddigwyddiadau i gyd fynd â’r arddangosfa, gan gynnwys cynhadledd academaidd, a chyfres o sgyrsiau perthnasol.